“Sanguis martyrum semen christianorum”
(Το αίμα των μαρτύρων είναι ο σπόρος των νέων χριστιανών)”
Τερτυλλιανός, Απολ. 50, 13 – CCL 1, 171
Όλοι λίγο ή πολύ γνωρίζουν σε γενικές γραμμές την ιστορία του πρωτομάρτυρα Στεφάνου: Εβραίος, ήταν ένας από τους 7 διακόνους που εκλέχτηκαν για να βοηθήσουν τους Αποστόλους. Θεωρείται ο πρώτος μάρτυρας του χριστιανισμού και μαρτύρησε με λιθοβολισμό, μπροστά στα μάτια του Παύλου.
Μετά το θάνατο του Στεφάνου, η ιστορία των λειψάνων του έγινε θρύλος. Τελικά θα βρεθούν το 415 και θα φυλαχτούν στον ναό της Κοίμησης της Θεοτόκου στην Ιερουσαλήμ. Λέγεται ότι γίνονταν πολλά θαύματα μόνο με το άγγιγμα των λειψάνων, ή ακόμη και μόνο μέσω της επαφής με την σκόνη του τάφου του. Τα περισσότερα από τα λείψανα λεηλατήθηκαν από τους Σταυροφόρους τον 13° αιώνα και πολλά έφτασαν στην Κωνσταντινούπολη και στην Ευρώπη, ειδικά στην Ρώμη. Δεν έφτασαν βέβαια μόνο τα πραγματικά αλλά και πολλά ψευδή, με αποτέλεσμα ο συνολικός αριθμός των λειψάνων να υπερβαίνει την ανατομική πραγματικότητα ενός ανθρώπινου σώματος.
Λείψανα του Στεφάνου έφτασαν στην Βενετία (ο θρύλος λέει ότι στην τοπική εκκλησία του Αγίου Στεφάνου υπάρχει ολόκληρο το σώμα του αγίου), στην Κωνσταντινούπολη, στη Νάπολη, στην Μπεζανσόν, στην Ραβένα, αλλά κυρίως στη Ρώμη, όπου κατά τον 18° αιώνα τιμούσαν το κρανίο του στη Βασιλική του Αγίου Παύλου έξω από τα τείχη, ενώ…τρεις βραχίονες βρίσκονταν σε τρεις διαφορετικές εκκλησίες. Στην Ρώμη βρίσκονταν επίσης ένα ακόμη σχεδόν ολόκληρο σώμα. Θα συναντήσουμε και ένα ακόμα κρανίο κοντά στο Μπάρι.
Η εξωτερική είσοδος της βασιλικής. To δρομάκι που οδηγεί στην βασιλική και η «ταπεινή» είσοδος συμβάλλουν στην έκπληξη που θα νιώσει κσνείς, μπαίνοντας στο εσωτερικό.
Αυτή η ραγδαία αύξηση των κειμηλίων δείχνει τη μεγάλη λατρεία που υπήρχε σε όλη τη Χριστιανοσύνη για τον πρωτομάρτυρα Στέφανο, ο οποίος τιμώνταν ακόμα και πριν από την ανακάλυψη των κειμηλίων το 415. Ακόμα και σήμερα στην Ιταλία υπάρχουν δεκατέσσερις δήμοι που φέρουν το όνομά του. Λόγω του μαρτυρίου του διαμέσου λιθοβολισμού, στην λαογραφία αναφέρεται η επίκληση σε αυτόν σε περίπτωση λιθίασης και θεωρείται ο προστάτης των πελεκητών και των πετράδων.
Προς τιμήν του χτίστηκαν παντού εκκλησίες, βασιλικές και παρεκκλήσια και φυσικά η Ρώμη δεν μπορούσε να μείνει πίσω, οπότε του αφιέρωσε γύρω στις…30 εκκλησίες.
Η σπουδαιότερη είναι αυτή του Santo Stefano Rotondo, η Ροτόντα του Αγίου Στεφάνου στον Καίλιο Λόφο, μια παλαιοχριστιανική βασιλική του 5ου αιώνα.
Η βασιλική θα αναγερθεί επί Λέοντα Α’ (440-461) εκεί όπου, όπως θα ανακαλυφθεί αργότερα, βρίσκονταν ένα ρωμαϊκό στρατόπεδο (Castra peregrina), το οποίο φιλοξενούσε τους στρατιώτες που έρχονταν από τις επαρχίες στην Ρώμη, για ειδικές υπηρεσίες. Κάτω από την επιφάνεια ανακαλύφθηκε επίσης και ένα υπόγειο Μιθραίο, το οποίο κατασκευάστηκε μετά το στρατόπεδο. Αυτός είναι και ένας πρώτος συμβολισμός από τους πολλούς που κρύβει η βασιλική, δηλαδή η πάταξη του Μιθραϊσμού, θρησκεία που κατά κάποιον τρόπο απείλησε τον χριστιανισμό σε δημοτικότητα (αν και έπραξε το μεγάλο σφάλμα να αποκλείσει το γυναικείο φύλλο). Ήταν η εποχή του Διατάγματος του Μ. Κωνσταντίνου, όπου η θρησκευτική συνύπαρξη ήταν κάθε άλλο παρά γαλήνια, σε σημείο που η χριστιανική μισαλλοδοξία οδήγησε στην καταστροφή των τόπων λατρείας των άλλων θρησκειών. Για αυτό τον λόγο άλλωστε η χριστιανική ναοδομία δεν θα αντιγράψει αρχιτεκτονικά τους παγανιστικούς ναούς αλλά θα στραφεί προς το σχήμα των αρχαίων ρωμαϊκών βασιλικών, οι οποιές ήταν απλώς μεγάλα δημόσια κτίρια και δεν είχαν σχέση με οποιαδήποτε θρησκεία.
Το σχήμα της, σπάνιο για τα σημερινά δεδομένα, ήταν κυκλικό με 3 ομόκεντρους δακτυλίους κιόνων. Δυστυχώς η αρχική της μορφή χάθηκε, καθώς ριζικές επεμβάσεις κατά τον 6° και 12° αιώνα αλλοίωσαν τα χαρακτηριστά, την μορφή και το μέγεθος. Σήμερα φαντάζει μικρή αλλά όταν κατασκευάστηκε ήταν μια από τις τρεις μεγαλύτερες βασιλικές της Ρώμης, με εμβαδόν ίδιο με αυτό του Αγίου Ιωάννη στο Λατερανό. Ακόμη και σήμερα παραμένει η μεγαλύτερη κυκλική εκκλησία στον κόσμο. Η κυκλική ή οκταγωνική μορφή (με ρίζες στην αρχαία Ρώμη – caldarium ρωμαϊκών λουτρών και μαυσωλεία) εκφράστηκε αρχικά με διάφορους τρόπους στην χριστιανική ναοδομία, αλλά ποτέ δεν έγινε η ηγετική της μορφή, αντίθετα αργότερα η πλάστιγγα θα γείρει προς την επιλογή ενός άλλου ρυθμού, με βασιλικές ορθογώνιου και σταυροειδούς σχήματος.
Οι διαστάσεις της ήταν τεράστιες για την εποχή, αν σκεφτούμε πως η Ρώμη ήδη από τα τέλη του 4ου αιώνα δεν είναι πλέον το κέντρο της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, οι «βάρβαροι» έχουν εισέλθει και έχουν λεηλατήσει την πόλη ήδη δύο φορές (Γότθοι του Αλάριχου και Βάνδαλοι) και η Ρώμη του ενός εκατομμυρίου κατοίκων της αυτοκρατορικής περιόδου, κέντρο και ομφαλός του τότε κόσμου, έχει πλέον συρρικνωθεί οικονομικά και πολιτικά. Κατά τον 6° αιώνα οι κάτοικοι δεν ξεπερνούν τις τριάντα χιλιάδες.
Όπως είπαμε το κτίριο είχε κυκλική μορφή, αρχικά με τρεις ομόκεντρους δακτυλίους (άλλοι ακόμα συμβολισμοί, Αγία Τριάδα – Στέφανος/στεφάνι/κύκλος). Ένας κεντρικός χώρος διαμέτρου 22 μέτρων περιβαλλόταν από έναν πρώτο δακτύλιο 22 κιόνων, στους οποίους στηρίζονταν ένα τύμπανο ύψους 22 μέτρων, με 22 παράθυρα (22 είναι τα γράμματα του εβραϊκού αλφαβήτου, όπως και τα βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης, όπως και οι δημιουργίες του Θεού τις 6 ημέρες της Δημιουργίας). Πρέπει να φανταστούμε την βασιλική σαν ένα σκοτεινό χώρο που έλκειε τους πιστούς προς το κέντρο, καθώς αυτό φωτίζονταν από το άπλετο φως που έμπαινε από τα 22 παράθυρα. Η σκηνοθεσία ήταν επιβλητική.
Αυτό το κεντρικό τμήμα περιβάλλονταν από δύο περιπατητικές στοές που χωρίζονταν μεταξύ τους από ένα δεύτερο δακτύλιο κιόνων που συνδέονταν με αψίδες. Τέλος, υπήρχε ένας τρίτος δακτύλιος κιόνων που δεν υπάρχει πια, ο οποίος οριοθετούνταν από έναν χαμηλό τοίχο με 8 εισόδους (ο αριθμός που αναγγέλει την ανάσταση και την αιωνιότητα). Στο τελευταίο αυτό δακτύλιο της κιονοστοιχίας υπήρχαν 4 χώροι (σκεπαστά αίθρια) μεγαλύτερου ύψους που σχημάτιζαν έναν ελληνικό σταυρό, ο οποίος ήταν αναγνωρίσιμος και από το εξωτερικό, λόγω της υψομετρικής διαφοράς.
Η διάμετρος της βασιλικής είχε μήκος 66 μέτρα ή 144 πήχες (cubitum), αριθμός που όπως αναφέρει η Αποκάλυψη αντιστοιχεί στο ύψος των τειχών της Άνω Ιερουσαλήμ.
Δεν υπήρχαν κλειστές πόρτες, οι πιστοί απλώς εισέρχονταν στον ναό περνώντας ανάμεσα από τους κίονες των διάφορων δακτυλίων. Δεν υπήρχε καν μια κύρια είσοδος, οι οκτώ είσοδοι ήταν ίδιες. Στο κυκλικό σχήμα δεν υπάρχουν σημεία αναφοράς για αρχή και τέλος, ο κύκλος συμβολίζει την αιωνιότητα και την αιώνια ζωή. Δεν είναι δε τυχαίο πως η βασιλική παρουσίαζε πολλές αναλογίες με τον ναό της Ανάστασης στα Ιεροσόλυμα.
Το εσωτερικό του ναού σήμερα. Διακρίνεται η δεύτερη σειρά κιόνων, χτισμένη πλέον, με τις τοιχογραφίες του μαρτυρολόγιου.
Τον ένατο αιώνα ξεκίνησε η απογύμνωση της βασιλικής, στην οποία προστέθηκαν το 847 οι ζημιές που προκλήθηκαν από σεισμό και το 1084 εκείνες που προκάλεσε η επιδρομή του Ροβέρτου Γυισκάρδου. Όταν το 1130 ο Ιννοκέντιος Β’ έγινε πάπας, η βασιλική ήταν σε άσχημη κατάσταση, με το τύμπανο ακάλυπτο, τα μάρμαρα να έχουν αφαιρεθεί και το περιμετρικό τείχος εν μέρει κατεστραμμένο. Οι επεμβάσεις που θα υποστεί θα αλλοιώσουν προς το χειρότερο την μορφή της. Οι πιο σημαντική ήταν η μετατροπή του δεύτερου δακτυλίου σε εξωτερικό τοίχο, κτίζοντας τα διαστήματα μεταξύ των κιόνων. Έτσι η βασιλική θα χάσει τον επιβλητικό χαρακτήρα της και μέρος του μεγέθους της. Το 1453 θα κτιστούν και 14 από τα 22 παράθυρα, ενώ θα καταστραφεί οριστικά ο τρίτος δακτύλιος των κιόνων. Ο τοίχος που σχηματίστηκε ανάμεσα από τους κίονες του δευτέρου δακτυλίου θα χρησιμοποιηθεί για να φιλοξενήσει τοιχογραφίες, καθώς η βασιλική ήταν αρκετά γυμνή από διακόσμηση, για τα γούστα της εποχής.
Αριστερά: Το τύμπανο, το μοναδικό μέρος της βασιλικής ορατό από τον δρόμο. Δεξιά: Παρατηρώντας τις τοιχογραφίες
Το παρεκκλήσι των μαρτύρων Πρίμου και Φελικιανού, όπου κατά τον έβδομο αιώνα ο Πάπας Θεόδωρος Α΄τοποθέτησε τα λείψανα των δύο μαρτύρων, μεταφέροντάς τα από τις κατακόμβες. Το κεντρικό βυζαντινό ψηφιδωτό (ίδιας εποχής) φιλοτεχνήθηκε πάνω σε φύλλα χρυσού. Οι τοιχογραφίες (1586) έχουν σαν μοναδικό θέμα το Μαρτύριο.
Το 1580 η βασιλική θα περάσει στα χέρια του Collegium germanicum, ενός οικοτροφείου/κολεγίου που το διαχειρίζονταν Ιησουίτες, το οποίο είχε σαν σκοπό να εκπαιδεύσει και να διαμορφώσει άξιους ιερείς γερμανικής γλώσσας, σύμφωνα με το πνεύμα της Αντιμεταρρύθμισης. Εκεί διδάσκονταν σχεδόν αποκλειστικά θεολογία και το κολέγιο θεωρούνταν ένα διεθνές προπύργιο και ένα από τα μεγαλύτερα οχυρά της σκέψης των Ιησουιτών.[Οι Ιησουίτες θεωρούνταν η αιχμή του δόρατος του καθολικισμού και δεν είναι τυχαίο πως ξεχώρισαν για την σκληράδα τους στα δικαστήρια της Ιεράς Εξέτασης].
Τρία χρόνια αργότερα, το 1583, θα ανατεθεί στον Πομαράντσο και στον Αντόνιο Τεμπέστα η διακόσμηση του εσωτερικού τοίχου της βασιλικής με ένα Mαρτυρολόγιο, δηλαδή τοιχογραφίες με θέμα τα μαρτύρια που υπέστησαν ο Χριστός, οι Απόστολοι και άλλοι μάρτυρες. Θα φιλοτεχνηθούν συνολικά 34 τοιχογραφίες. Κάθε τοιχογραφία απεικόνιζε λεπτομερέστατα τα βασανιστήρια και τις εκτελέσεις που υπέστησαν οι μάρτυρες από τους Ρωμαίους αυτοκράτορες και είχε από κάτω της μια σύντομη δίγλωσση περιγραφή του μαρτυρίου που απεικόνιζε, στα λατινικά και στα ιταλικά. Εδώ προετοιμάζονταν ψυχολογικά οι νεαροί Ιησουίτες που θα έφευγαν για την Γερμανία, η οποία μαστίζονταν τότε από την Λουθηρανική Μεταρρύθμιση. Αυτοί οι ιερείς έπρεπε να ήταν το ίδιο πρόθυμοι να θυσιάσουν τη ζωή τους διαμέσου του μαρτυρίου, για να επαναφέρουν το γερμανικό λαό στην οδό της ορθής πίστης…
Η βασιλική του Αγίου Στεφάνου είναι μια από τις πιο εντυπωσιακές βασιλικές στην Ρώμη αλλά είναι σχετικά άγνωστη στο πλατύ κοινό. Ίσως αυτό εξαρτάται από το γεγονός ότι απ’ όποια πλευρά κι αν πλησιάσουμε, παραμένει αόρατη στα μάτια μας, λόγω του περιμετρικού τοίχου που την περικλείει. Φαίνεται μόνο το τύμπανο, το οποίο όμως δεν προδίδει το μέγεθος της. Απέχει μόλις 400 μέτρα από το Κολοσσαίο, στο τέλος ενός ανηφορικού δρόμου που οδηγεί στην κορυφή του Καίλιου Λόφου. Εκεί υπάρχουν αρκετά αξιοθέατα που θα άξιζε κανείς να επισκεφθεί, τα οποία αποτελούν όμως μέρος ενός ξεχωριστού κεφαλαίου.
H Ροτόντα του Αγίου Στεφάνου βρίσκεται εδώ.
Leave A Comment