Το ηλιακό ρολόι στην Santa Maria degli Angeli e dei Martiri

Η οπή στον τοίχο της βασιλικής. Αριστερά: η οπή με τμήμα του ηλιακού ρολογιού

Στη  Santa Maria degli Angeli e dei Martiri

Στις αρχές του 18ου αιώνα ο πάπας Κλήμης ΙΑ΄θα δώσει εντολή στον αστρονόμο και μαθηματικό Francesco Bianchini να κατασκευάσει ένα ηλιακό ρολόι στον ναό της Παναγίας των Αγγέλων και των Μαρτύρων. Εκτός από τους λόγους που προαναφέρθηκαν, ο πάπας θέλησε την κατασκευή για να επαληθεύσει την ορθότητα του Γρηγοριανού ημερολογίου αλλά και για να ανταγωνιστεί το ήδη υπάρχον ηλιακό ρολόι στη βασιλική του Αγίου Πετρωνίου στη Μπολόνια. Η επιλογή του συγκεκριμένου ναού σαν χώρο κατάλληλο για το ηλιακό ρολόι έγινε γιατί το κτίριο ήταν βαρύ και επιβλητικό και επομένως θεωρήθηκε αρκετά στερεό, ώστε να ελαχιστοποιηθεί ο κίνδυνος μετακινήσεων σε περίπτωση σεισμού, αλλά και για να δοθεί μια συμβολική σημασία, καθώς η βασιλική στέκεται στα πρώην Λουτρά του Διοκλητιανού, μέγιστου διώκτη των χριστιανών.

Ο Bianchini θα ολοκληρώσει το ηλιακό ρολόι το 1702.

Το ηλιακό ρολόι αποτελείται από μια μικρή οπή 4 εκατοστών σε ύψος 20 μέτρων, απ’ όπου το φως του ήλιου περνάει διαμέσου ενός φακού και αντικατοπτρίζεται στο δάπεδο με μορφή ελλειπτικού δίσκου. Εκεί υπάρχει μια μπρούτζινη λεπτή λωρίδα μήκους 44 μέτρων με το σημάδι των δύο ισημεριών στα άκρα. Κατά μήκος της λωρίδας θα παρατηρήσουμε μαρμάρινα ψηφιδωτά με τους αστερισμούς. Το ρολόι ήταν πλούσιο σε πληροφορίες: σημειώνονταν η διάρκεια κάθε μέρας, η ορθή αναφορά (Right Ascention) των κυριότερων πλανητών, οι δύο οριακές ημερομηνίες εντός των οποίων έπρεπε να καθοριστεί το Πάσχα, το στίγμα του Πολικού Αστέρα, ως και η ημέρα της νίκης κατά των Τούρκων το 1683 στη Βιέννη. Επίσης υπάρχουν πάμπολλοι αριθμοί που αναφέρονται σε αστρονομικά ζητήματα, δυσκολονόητα για τον επισκέπτη. Ο ηλιακός δίσκος παραμένει ορατός στο δάπεδο για περίπου 20 λεπτά.

Το ρολόι ήταν κατάλληλο και για επί μέρους αστρονομιές παρατηρήσεις αλλά αυτή η ιδιότητα χάθηκε μετά από κάποιες εργασίες ανακαίνισης της βασιλικής.

Παράδοξα

Ήταν εξαιρετικά δύσκολος ο υπολογισμός της σωστής ώρας στη παπική Ρώμη. Το «μεσημέρι» (12) ήταν μια καθαρά αστρονομική έννοια για την εποχή, ο χρόνος μετρούνταν με τις ώρες που είχαν περάσει από τη λειτουργία του Ave Maria του προηγούμενου απογεύματος, η οποία γίνονταν σε καθορισμένη ώρα απ’όλες τις εκκλησίες. Για παράδειγμα, 12 η ώρα εννοούσε 12 ώρες μετά τη συγκεκριμένη λειτουργία. Κατόπιν ήλθαν τα μηχανικά ρολόγια στους τοίχους των εκκλησιών αλλά και αυτά είχαν 6 ώρες, όχι 12. Και δεν είχαν σχέση με τον ήλιο, απλώς διαιρούσαν την ημέρα σε 6 τμήματα που αναφέρονταν σε λειτουργίες και προσευχές.
Το σύστημα των 24 ωρών που χρησιμοποιούμε σήμερα ονομάζονταν «γαλλικό» και δεν ήταν καθόλου δημοφιλές. Μόνο στις αρχές του 19ου αιώνα ο πάπας Πίος Θ’ κατάφερε να υιοθετηθεί από τη πόλη ο «νέος» τρόπος μέτρησης αλλά παρ’όλη την ύπαρξη του ηλιακού ρολογιού οι εκκλησίες συνέχιζαν να σημαίνουν σε διαφορετικές ώρες. Έτσι, από το 1846 ο πάπας αναγκάστηκε να καθιερώσει τη κανονιά της μεσημβρίας από το κάστρο του Αγίου Αγγέλου, που έδινε τη σωστή ώρα στη πόλη. Το 1904 το κανόνι μετακινήθηκε στο Gianicolo, όπου βρίσκεται και συνεχίζει να βροντάει κάθε μεσημέρι, μέχρι σήμερα.

Πότε να πάμε

Η ηλιακή μεσημβρία δεν συμπίπτει βέβαια με την «επίσημη» ώρα του μεσημεριού, η οποία είναι συμβατική και δεν υπολογίζει το γεωγραφικό πλάτος κάθε τόπου, τις εποχές κλπ. Ο ευκολότερος τρόπος για να βρεθούμε την κατάλληλη ώρα στο πέρασμα του ηλιακού δίσκου από το δάπεδο της βασιλικής, είναι να πληκτρολογήσουμε σε μια μηχανή αναζήτησης “solar noon calculator”. Θα βρούμε δεκάδες sites που θα μας δώσουν την ακριβή ώρα της μεσημβρίας τη συγκεκριμένη ημέρα, στη συγκεκριμένη πόλη. [Παράδειγμα]