Η Ρωμαϊκή Αγορά (Forum Romanum, Forum Magnum) ήταν ο ομφαλός του ρωμαϊκού πολιτισμού, το κέντρο της πολιτικής, νομικής, οικονομικής, κοινωνικής και θρησκευτικής ζωής της αρχαίας Ρώμης. Φόρουμ ήταν ο όρος με τον οποίο οι Ρωμαίοι αποκαλούσαν την κεντρική πλατεία ενός οικισμού, όπου συγκεντρώνονταν όλες οι παραπάνω λειτουργίες.

Η Ρωμαϊκή Αγορά βρίσκεται ανάμεσα από το Καπιτώλιο και το Παλατίνο. Η κατασκευή και η επέκτασή της διήρκεσε σταδιακά πάνω από 900 χρόνια και, μετά την Δημοκρατική περίοδο, οι αυτοκράτορες πρόσθεσαν και νέα κτίρια. Αρχικά ο χώρος λειτουργούσε σαν νεκρόπολη, λόγω της βαλτώδους φύσης του, αργότερα η κοιλάδα της Αγοράς αποξηράνθηκε, χάρη στην υλοποίηση του Μέγα Υπονόμου (Cloaca Maxima), στα τέλη του έβδομου αιώνα π.Χ.

Η Ρωμαϊκή Αγορά δεν ήταν μια απλή πλατεία, με τον καιρό απέκτησε τις διαστάσεις και τη χροιά μιας πραγματικής συνοικίας. Υπήρχαν ναοί, στάδια, αίθουσες συνεδριάσεων και ανοιχτοί χώροι που περιβάλλονταν από μνημειακές στοές, όπου οι ομιλητές αγόρευαν μπροστά σε τεράστια πλήθη, τα οποία μετακινιόντουσαν, σε περίπτωση κακών καιρικών συνθηκών, μέσα στις μεγάλες αίθουσες ή τις βασίλειες στοές.

Η Αγορά της Ρώμης δεν ήταν μόνο το κέντρο της πρωτεύουσας, αλλά, κατά κάποιο τρόπο, όλης της αυτοκρατορίας. Ήταν ο τόπος όπου τα τεράστια πλήθη συγκεντρώνονταν για τις αγορεύσεις, ή για να παρακολουθήσουν τις θριαμβευτικές πομπές των πολεμιστών που παρέλαυναν με τους αιχμαλώτους δεμένους στους τροχούς των αρμάτων. Ήταν επίσης τη επίσημη σκηνή της παραδοσιακής Ρώμης, στην οποία βασίλευε η τάξη, η δικαιοσύνη και η αποτελεσματικότητα, αλλά και της επιθετικής και σκληρής Ρώμης (ας σκεφτούμε απλώς την βαρβαρότητα κάποιων διασκεδάσεων).

Έχοντας καθιερωθεί από τον δεύτερο αιώνα π.Χ., σαν το διοικητικό κέντρο της πόλης (η περιοχή επιλέχθηκε από τον Καίσαρα – όταν η Ρώμη ήταν η πρωτεύουσα μιας αυτοκρατορίας που εκτεινόταν από τη Γαλατία μέχρι την Συρία- για τη στέγαση της Αγοράς που ήταν αφιερωμένη στο όνομά του και, αργότερα, με τη δημιουργία της Αγοράς του Αυγούστου), άρχισε να μετατρέπεται στο μεγαλύτερο μνημειακό κέντρο εκπροσώπησης της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.

Τα διάφορα μνημεία χτίστηκαν διαδοχικά, με το πέρασμα των αιώνων: Πρώτα τα κτίρια για τις πολιτικές, θρησκευτικές και εμπορικές δραστηριότητες, αργότερα οι βασίλειες στοές, όπου λάμβαναν τόπο οι δικαστικές δραστηριότητες. Επίσης, από την Ρωμαϊκή Αγορά ξεκινούσε η μέτρηση των αποστάσεων των γνωστών ρωμαϊκών οδών που οδηγούσαν στην περιφέρεια της αυτοκρατορίας.  Στο τέλος της ρεπουμπλικανικής περιόδου η αρχαία Ρωμαϊκή Αγορά ήταν ήδη ελλιπής και ανεπαρκής για να ικανοποιήσει τις διοικητικές λειτουργίες που απαιτούσε η πόλη.

Οι αυτοκράτορες των διαφόρων δυναστειών πρόσθεσαν μόνο μνημεία κύρους: Τον ναό του Βεσπασιανού και του Τίτου, του Αντωνίνου Πίου και της Φαουστίνας, αφιερωμένους στη μνήμη των θεοποιημένων αυτοκρατόρων, την μνημειακή Αψίδα του Σεπτίμιου Σεβήρου, χτισμένη στο δυτικό άκρο της πλατείας το 203 μ.Χ. για να τιμήσουν τις νίκες του αυτοκράτορα κατά των Πάρθων.
Το τελευταίο μεγάλο έργο χτίστηκε από τον αυτοκράτορα Μαξέντιο στις αρχές του τέταρτου αιώνα μ.Χ. Ο Μαξέντιος έχτισε τον ναό που αφιέρωσε στη μνήμη του γιου του Ρωμύλου και την επιβλητική βασιλική στην Βέλια. Το τελευταίο μνημείο που χτίστηκε στην Αγορά ανεγέρθηκε το 608 μ.Χ. προς τιμήν του βυζαντινού αυτοκράτορα Φωκά.

Η παρακμή της Αγοράς συνόδευσε την παράλληλη παρακμή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας από τον τέταρτο αιώνα και μετά. Οι ναοί, τα μνημεία και τα κτίρια που ανεγέρθηκαν από τους αυτοκράτορες και την Γερουσία έπεσαν σε παρακμή και γκρεμίστηκαν, αφήνοντας την θέσης τους σε βοσκοτόπια. Κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα η Ρωμαϊκή Αγορά βρέθηκε στην ίδια κατάσταση εγκατάλειψης που βρίσκονταν και το Κολοσσαίο, αλλά αυτό μεν επέτρεψε την βέλτιστη διατήρηση των περισσότερων από τα μνημεία, που βρίσκονταν θαμμένα κάτω από ένα παχύ στρώμα χώματος.

Μετά το τέλος της «Αιχμαλωσίας της Αβινιόν» και την επιστροφή του παπισμού στη Ρώμη, η Ρωμαϊκή Αγορά μοιράστηκε και πάλι την μοίρα του το Κολοσσαίου, γίνοντας ένα τεράστιο λατομείο για την δωρεάν εύρεση μάρμαρων και πετρών για τις εκκλησίες, τις βίλες και τα μέγαρα της παπικής Κουρίας. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την πλήρη καταστροφή πολλών αρχαίων μνημείων, εκ των οποίων υπάρχουν μόνο ζωγραφικές μαρτυρίες από τους καλλιτέχνες της Αναγέννησης. Η πρακτική αυτή έπαυσε τον δέκατο έβδομο αιώνα, ίσως επειδή άρχισαν να τελειώνουν τα αποθέματα της «πρώτης ύλης».

Η συστηματική ανάδειξη των αρχαιοτήτων άρχισε μόλις τον δέκατο ένατο αιώνα, αν και θα πρέπει να φτάσουμε στο τέλος του αιώνα, ώστε να αναδειχτεί πλήρως το σύνολο του σημερινού ορατού χώρου.

Μπαίνοντας κανείς στον χώρο της Ρωμαϊκής Αγοράς είναι σαν να κάνει μια βουτιά στο παρελθόν. Οι αρχαίοι κίονες που υψώνονται πάνω από χλοώδεις λοφίσκους και τα αετώματα που επέστρεψαν στην αρχική τους θέση, βοηθούν τον επισκέπτη να φανταστεί πώς ήταν η Ρωμαϊκή Αγορά κατά το παρελθόν. Η κατάσταση συντήρησης δεν είναι από τις καλύτερες, η επίδραση του χρόνου αλλά προπαντός εκείνη του ανθρώπου άφησαν τα σημάδια πάνω στα μνημεία. Εξαίρεση αποτελούν οι δύο αψίδες που βρίσκονται πολύ καλά διατηρημένες, επειδή είχαν ενσωματωθεί στις μεσαιωνικές οχυρώσεις της περιοχής.

Κυριότερα μνημεία που σώζονται σήμερα

MAP