Θέρμες του Διοκλητιανού και Εθνικό Ρωμαϊκό Μουσείο

[…]thermas felices Diocletianas, quas Maximianus Aug(ustus) rediens ex Africa sub praesentia maiestatis disposuit ac fieri iussit et Diocletiani Aug(usti) fratris sui nomine consecravit[…] Romanis suis dedicaverunt.

[…]αφιέρωσαν στους Ρωμαίους τους τα λαμπρά Διοκλητιανά Λουτρά, που ο Αύγουστος Μαξιμιανός επιστρέφοντας από την Αφρική, υπό την παρουσία της Μεγαλειότητάς του, αποφάσισε και διέταξε να κατασκευάσουν και τα αφιέρωσε στον Διοκλητιανό, τον αδελφό του.

Σώμα Λατινικών Επιγραφών (CIL VI, 31242)

Ο χώρος των Λουτρών σήμερα

Σε μια προηγούμενη ανάρτηση ασχοληθήκαμε με τα Λουτρά του Καρακάλλα. Ήταν τα μεγαλύτερα δημόσια λουτρά (Θέρμαι) στην Ρώμη και στον ρωμαϊκό κόσμο, τουλάχιστον μέχρι το 306 μ.Χ, όταν ο αύγουστος Μαξιμιανός θα εγκαινιάσει άλλα, ακόμη μεγαλύτερα, εις τιμή του αυτοκράτορα Διοκλητιανού, που θα εξυπηρετούσαν τρεις περιοχές της Ρώμης.
Βρισκόμαστε δίπλα στον κεντρικό σιδηροδρομικό σταθμό Termini και ήδη καταλαβαίνουμε τον λόγο για τον οποίο ονομάστηκε έτσι. Εδώ βρίσκονται τα υπολείμματα αυτών των δημόσιων λουτρών, τα οποία φιλοξενούν ένα τμήμα του Εθνικού Ρωμαϊκού Μουσείου. [Οι άλλες τρεις έδρες είναι στο Παλάτσο Μάσιμο, στο Παλάτσο Άλτεμπς και στην Κρύπτη Μπάλμπι].

Το μουσείο
Πρόκειται για την πιο παλιά έδρα του Εθνικού Ρωμαϊκού Μουσείου (ΕΡΜ). Μετά την Ένωση της Ιταλίας και την ανακύρηξη της Ρώμης πρωτεύουσας του κράτους, όλος ο χώρος των Λουτρών του Δοκλητιανού θα περιέλθει στο κράτος και στα τέλη του 19ου θα δημιουργηθεί ο πρώτος πυρήνας του μουσείου. Επειδή ήταν και το μοναδικό, όλα τα ευρήματα από τις ανασκαφές ή τις δωρεές κατέληγαν εδώ. Έτσι, η συντριπτική πλειοψηφία των εκθεμάτων δεν προέρχεται από τα Λουτρά, αλλά απ’ όλη την πόλη. Σήμερα, λόγω του όγκου των ευρημάτων, το ΕΡΜ αποτελείται από τέσσερις έδρες, καθεμία αφιερωμένη σε μια ορισμένη θεματολογία. Έτσι, τα μέγαρα Μάσιμο και Άλτεμπς ασχολούνται με την τέχνη, η Κρύπτη Μπάλμπι με την αστική αρχαιολογία και την ανάπτυξη της πόλης, ενώ η έδρα των Λουτρών του Δοκλητιανού έχει σαν θέμα την επιγραφική.

Μπαίνοντας στο μουσείο έχουμε την δυνατότητα να κάνουμε μια διπλή επίσκεψη και να βρεθούμε σε επαφή με την καθημερινή ζωή της αρχαίας Ρώμης, διαμέσου των επιγραφών αλλά  και ανακαλύπτοντας τα λουτρά και το μέγεθός τους. Το μουσείο παρουσιάζει αρκετό ενδιαφέρον επίσης, γιατί αποτελείται από χώρους διαφορετικούς μεταξύ τους, καθώς μοντέρνες αίθουσες διαδέχονται τους κήπους ενός αναγεννησιακού μοναστηριού, που με την σειρά τους οδηγούν στους διάφορους χώρους των λουτρών. Περπατώντας θα καταλάβουμε το μεγαλείο που μπορούσε να έχει μια ρωμαϊκή κατασκευή αλλά και τις μεταβολές και τον βαθμό επίδρασης μελλοντικών εποχών πάνω στην αρχική κατασκευή.

Το Εθνικό Ρωμαϊκό Μουσείο στα Λουτρά του Διοκλητιανού διαθέτει μια από τις πιο σημαντικές και πλούσιες συλλογές επιγραφών στον κόσμο, με περίπου 10.000 επιγραφές. Στους τρεις ορόφους του Μουσείου, στο Κιόστρο του Μιχαήλ Αγγέλου και τον Κήπο του 16ου αιώνα εκτίθενται πάνω από χίλια εκθέματα, συμπεριλαμβανομένων όχι μόνο των επιγραφών διαφόρων κατηγοριών, αλλά και γλυπτά, ανάγλυφα και αναθήματα που σχετίζονταν με την καθημερινή ζωή.

Tα Λουτρά του Διοκλητιανού, σήμερα και κατά την αρχαιότητα. Ο δρόμος στα δεξιά διανοίχτηκε στα τέλη του 19ου αι.για να οδηγεί, διαμέσου της piazza della Repubblica, από τον σιδηροδρομικό σταθμό στο κέντρο της πόλης. Πάνω στα θεμέλια της μεγάλης ημικυκλικής κόγχης (εξέδρας) των λουτρών, ο αρχιτέκτονας κατασκεύασε την νέα ημικυκλική κιονοστοιχία.

Τα λουτρά

Τα λουτρά του Διοκλητιανού θα κατασκευαστούν κατά την δύση της αυτοκρατορίας, μεταξύ 298 και 306 μ.Χ. και τα έργα θα κρατήσουν μόλις 8 χρόνια. Η χριστιανική αγιογραφία αναφέρει πως ο σύντομος χρόνος κατασκευής οφείλεται στην καταναγκαστική εργασία 40.000 χριστιανών σκλάβων,  ωστόσο δεν υπάρχουν ιστορικά τεκμήρια που να υποστηρίζουν κάτι τέτοιο.
Θα κατασκευαστούν για να εξυπηρετήσουν τις ανατολικές συνοικίες και κατά τις εργασίες θα κατεδαφιστούν πολυάριθμες πολυκατοικίες (insule), ενώ θα γίνουν μετατροπές και στο οδικό δίκτυο. Ήταν οι μεγαλύτερες της Ρώμης και του ρωμαϊκού κόσμου, με έκταση 140.000 τ.μ., ενώ μπορούσαν να φιλοξενήσουν ταυτόχρονα 3.000 θαμώνες. Οι διαστάσεις τους ήταν 370 x 380μ. H παροχή του νερού εξασφαλίστηκε από μια διακλάδωση ενός μεγάλου υδραγωγείου η οποία αποθήκευε το νερό σε μια μεγάλη δεξαμενή στην περιοχή του σιδηροδρομικού σταθμού και που σήμερα δεν υπάρχει πλέον.

Τα λουτρά ήταν κυρίως χώρος χαλάρωσης. Ένας περιμετρικός ψηλός τοίχος τα απομόνωνε από τον θόρυβο και το χάος της πόλης, εξασφαλίζοντας στους θαμώνες την απαραίτητη ησυχία και ηρεμία. Εκτός από τις πισίνες, τα λουτρά πρόσφεραν στους επισκέπτες χώρους για άθληση, μελέτη, ψυχαγωγία και συζήτηση, ενώ στον φυτεμένο με δέντρα χώρο ανάμεσα στον περιμετρικό τοίχο και τις εγκαταστάσεις, μπορούσε κανείς να ξαπλώσει ή να κάνει πικ-νικ.
Λόγω του όγκου των επισκεπτών, τα ρωμαϊκά λουτρά διέθεταν τις κύριες υπηρεσίες στο κέντρο του συγκροτήματος, ενώ οι δευτερεύουσες ήταν πανομοιότυπες κι συμμετρικές, στα αριστερά και στα δεξιά, ώστε να μην δημιουργείται συνωστισμός και ουρές. Όλοι οι χώροι επικοινωνούσαν μεταξύ τους, επιτρέποντας στους επισκέπτες να κάνουν, περπατώντας από το εσωτερικό,  τον γύρο των εγκαταστάσεων.

Οι πιο σημαντικοί χώροι των αυτοκρατορικών λουτρών του Διοκλητιανού ήταν:
Το Apodyterium, τα αποδυτήρια στα οποία οι θαμώνες άφηναν τα ρούχα τους.
Το Calidarium ή Caldarium, μια ζεστή αίθουσα, προσανατολισμένη έτσι ώστε να δέχεται τις ακτίνες του ήλιου.  Διέθετε πισίνα με ζεστό νερό και ατμόλουτρα. Βρίσκονταν στο κέντρο των λουτρών για να αποφεύγεται η απώλεια της θερμοκρασίας. Ζεσταίνονταν από καυτό αέρα που κυκλοφορούσε κάτω από το πάτωμα και πίσω από τους τοίχους.
To Tiepidarium, χώρος με χλιαρή θερμοκρασία που προσφέρονταν για συναναστροφή, καθώς προετοίμαζε τον θαμώνα για την είσοδο στους ζεστούς χώρους και τα ατμόλουτρα.
Το Frigidarium, το μεγάλο κρύο λουτρό. Εδώ οι θαμώνες εισέρχονταν μετά τo tiepidarium και το caldarium. Επικοινωνούσε με το έξω περιβάλλον ίσα-ίσα για να περνάει το φως αλλά όχι η ζεστασιά του ήλιου. Ήταν ο μεγαλύτερος εσωτερικός χώρος των λουτρών και αποτελούνταν από μια μεγάλη ορθογώνια πισίνα. Το βάθος δεν ξεπερνούσε το ένα μέτρο, καθώς οι Ρωμαίοι δεν ήταν εραστές της κολύμβησης. Σήμερα σώζεται μόνο ένα μικρό τμήμα του.
Το Laconicum, ένας χώρος που επέτρεπε την γρήγορη εφίδρωση, συνήθως μετά το γεύμα για να διευκολύνει την πέψη.
Το Natatio, την μεγαλύτερη ακάλυπτη πισίνα της αρχαιότητας, με έκταση 4.000 τ.μ. και χωρητικότητας 5.000 κ.μ. Η μνημειακή πρόσοψη της είχε ύψος 20 μέτρα.

Εκτός από τις διάφορες δερματικές παθολογίες που σχετίζονται με τα υγρό και ζεστό περιβάλλον της πισίνας, οι συνεχείς αλλαγές της θερμοκρασίας με το γρήγορο πέρασμα από το ζεστό στο κρύο νερό, μπορούσε να οδηγήσει στο σχηματισμό νεοπλασιών στο αυτί των χρηστών των λουτρών, που ονομάζονται εξοστώσεις του έξω ακουστικού, παθολογία γνωστή και σαν «νόσος των χειμερινών κολυμβητών», η οποία μπορούσε να οδηγήσει σε κώφωση ή απόκλιση του ρινικού διαφράγματος.

Συνήθιζαν να ρίχνουν αρώματα και αρωματισμένο κρασί στο νερό. Για να πλυθούν, οι Ρωμαίοι χρησιμοποιούσαν ελαφρόπετρα και τέφρα οξιάς (ουσίες που οδήγησαν στην ξήρανση του δέρματος), ή έναν πολτό από κονιοποιημένο πολυκόμπι, πηλό και ελαιόλαδο. Μετά το πλύσιμο, οι χρήστες των λουτρών μετακινούνταν στις διπλανές αίθουσες για μασάζ, για το οποίο χρησιμοποιούσαν αρωματικά έλαια και ειδικές αλοιφές που ως επί το πλείστον εισάγονταν από την Ανατολή και την Αίγυπτο, όπως μύρο και αμυγδαλέλαιο.

Μετά την πτώση της αυτοκρατορίας τα λουτρά του Διοκλητιανού θα λειτουργήσουν μερικώς έως και μετά το πέρασμα των Γότθων και των Βανδάλων  αλλά θα πάψουν να λειτουργούν οριστικά το 537, όταν οι Οστρογότθοι του Ουίτιγι θα καταστρέψουν τα υδραγωγεία που έφερναν νερό στην πόλη (ο ίδιος ο Βελισάριος θα φράξει ορισμένα για να εμποδίσει την κρυφή διείσδυση διαμέσου των τειχών).
Τα λουτρά αργότερα θα υποστούν την μοίρα των υπόλοιπων ρωμαϊκών μνημείων της πόλης και θα χρησιμοποιούν για αιώνες σαν λατομείο πολύτιμων δομικών υλικών, ενώ οι αίθουσες θα χρησιμοποιηθούν για διάφορες ιδιωτικές χρήσεις, ως και σαν τόπος εκγύμνασης αλόγων. Ιδιαίτερα σοβαρές είναι οι καταστροφές που διαπράχθηκαν μεταξύ 1586 και 1589 από τον Σίξτο Ε’ ο οποίος, για την κατασκευή της βίλας του, κατεδαφίστηκε με τη βοήθεια εκρηκτικών την περιοχή του calidarium, αποσπώντας περίπου 100.000 κ.μ. υλικού. Για το Ιωβηλαίο του 1575 ο Γρηγόριος Η’ χρησιμοποίησε μέρη των λουτρών σαν  αποθήκες σιτηρών. Το 1754 ο Βενεδίκτος ΙΔ’ έχτισε την εκκλησία του Αγίου Ισιδώρου στα Λουτρά, της οποίας σήμερα παραμένει μόνο η μπροστινή είσοδος.

Λίγα χρόνια αργότερα, μετά από μια μεγάλη έλλειψη ελαιόλαδου το 1763, ο Κλήμης ΙΓ’ θα σκάψει στα υπόγεια των αποθηκών των σιτηρών νέες αποθήκες για το λάδι. Κατασκευάστηκαν έτσι 10 μεγάλα πηγάδια που περιείχαν μέχρι 44.000 λίτρα λαδιού το καθένα. Έτσι, η γύρω περιοχή του Termini, η οποία ήταν απομακρυσμένη από την πόλη και κατειλημμένη από οπωρώνες, αμπελώνες και λίγες βίλες, έγινε το κέντρο επισιτισμού σιτηρών και ελαιόλαδου (Annona) της παπικής κυβέρνησης. Με την κατάργηση της Annona από τον  Πίο Ζ’, τα κτίρια προορίστηκαν κατά τους επόμενες δύο αιώνες για διάφορες χρήσεις (φυλακές, νοσοκομείο, γηροκομείο, ταχυδρομείο, έδρα της Σχολής Διδασκάλων).
Άλλες κατεδαφίσεις έγιναν μετά την Ένωση με την Ιταλία, για το άνοιγμα της Piazza dei Cinquecento, της Piazza della Repubblica και για μερικούς από τους γύρω δρόμους μέχρι, μόλις στις αρχές του εικοστού αιώνα, θα αρχίσει η αποκατάσταση των διασωθέντων τμημάτων.

Η βασιλική της Παναγίας των Αγγέλων και Μαρτύρων δεν είναι τίποτε άλλο εκτός από το frigidarium των λουτρών. Η τεράστια αίθουσα εξακολουθεί να διατηρεί ανέπαφη την παλιά της εμφάνιση, όπως και τις αναλογίες της, τις διαστάσεις της (27×91μ), την οροφή με τους τρεις τεράστιους θόλους και κυρίως τις οκτώ τεράστιες μονολιθικές στήλες από ροζ αιγυπτιακό γρανίτη, ύψους περίπου 14 μέτρων και με πάνω από 5 μέτρα περίμετρο.

Το 1560 το tepidarium και το frigidarium θα μετατραπούν σε εκκλησία. Στην πραγματικότητα υπήρχε κολλημένο στα αρχαία τείχη ένα εκκλησάκι αφιερωμένο στους Αγγέλους, που φυλάσσονταν από έναν μοναχό. Παράλληλα οι Καρθουσιανοί μοναχοί πίεζαν για ένα νέο μοναστήρι: Έτσι, ο Πίος Δ’ θα αναθέσει στον Μιχαήλ Άγγελο να μετατρέψει το εκκλησάκι σε βασιλική και να σχεδιάσει το νέο καρθουσιανό μοναστήρι. Το 1564 το πρώτο κτίριο ολοκληρώθηκε. Έτσι θα γεννηθεί από την ευφυΐα του Μιχαήλ Άγγελου η Παναγία των Αγγέλων και των Μαρτύρων (ο Μιχαήλ Άγγελος απλώς θα μετατρέψει κυρίως το frigidarium σε σταυρόσχημη βασιλική),   αφιερωμένη στους χριστιανούς μάρτυρες που κατασκεύασαν τα λουτρά, όπως αναφέρει η χριστιανική αγιογραφία, αλλά και επειδή ο Διοκλητιανός από τον οποίο πήραν το όνομα τα λουτρά, ήταν ο υπεύθυνος του τελευταίου μεγάλου διωγμού του 303. Η βασιλική τροποποιήθηκε αργότερα σε μεγάλο βαθμό από τον Vanvitelli, ο οποίος το 1749 άλλαξε κατά 90 ° τον προσανατολισμό, ανοίγοντας την σημερινή είσοδο στο caldarium.
Το μοναστήρι απαλλοτριώθηκε μετά το 1870 και το 1889 έγινε η πρώτη έδρα του Εθνικού Ρωμαϊκού Μουσείου.

Τα Λουτρά του Διοκλητιανού βρίσκονται εδώ.