Τῶν γὰρ Ἑλλήνων περὶ τὰς κτίσεις εὐστοχῆσαι μάλιστα δοξάντων, ὅτι κάλλους ἐστοχάζοντο καὶ ἐρυμνότητος καὶ λιμένων καὶ χώρας εὐφυοῦς, οὗτοι προὐνόησαν μάλιστα ὧν ὠλιγώρησαν ἐκεῖνοι, στρώσεως ὁδῶν καὶ ὑδάτων εἰσαγωγῆς καὶ ὑπονόμων τῶν δυναμένων ἐκκλύζειν τὰ λύματα τῆς πόλεως.

Στράβων, Γεωγραφικά 5.3.8

Ο Στράβωνας  γράφει πως οι Ρωμαίοι, αντίθετα από τους Έλληνες, έδωσαν ιδιαίτερη προσοχή σε τρία πράγματα: Στην κατασκευή υδραγωγείων, δρόμων και αποχετεύσεων. Σημαντικότατες προϋποθέσεις για την σωστή λειτουργία και διατήρηση μιας πόλης και μιας αυτοκρατορίας. Ένα γνωστότατο ρωμαϊκό ρητό λέει πως «όλοι οι δρόμοι οδηγούν στη Ρώμη» αλλά μάλλον θα ήταν πιο σωστό το αντίθετο, όλοι οι δρόμοι ξεκινούν από την Ρώμη.

Οι Ρωμαϊκοί δρόμοι είχαν σχεδιαστεί με τέτοιον τρόπο, ώστε να αποτρέπουν τις επαρχίες από την οργάνωση αντίστασης ενάντια στην Αυτοκρατορία. Αυτός ήταν και ο πρωταρχικός σκοπός τους, η γρήγορη και ασφαλής μετακίνηση του στρατού. Φυσικά, με την πάροδο του χρόνου οι δημόσιοι δρόμοι απέκτησαν και εμπορική σημασία, για την διακίνηση των αγαθών και την μετακίνηση του πληθυσμού.

Ρωμαϊκή Αγορά

Κατά τη στιγμή της μέγιστης επέκτασης του ρωμαϊκού οδικού δικτύου υπήρχαν πάνω από 80.000 χιλιόμετρα δρόμων, διανεμημένα σε 29 κύριες οδούς, οι οποίες ξεκινώντας από την Ρώμη διακλαδίζονταν και απλώνονταν στην υπόλοιπη Ιταλία και από εκεί σε όλες τις άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας, από τη Βρετανία έως τη Μεσοποταμία και από την Ισπανία μέχρι την Κασπία Θάλασσα. Άλλα 200.000 χιλιόμετρα δευτερευόντων οδών ολοκλήρωναν το ολικό οδικό δίκτυο. Οι δρόμοι ήταν εξοπλισμένοι με μιλιάρια (miliarium – οδοδείκτης), όπου πάνω τους ήταν χαραγμένη η απόσταση από την Ρώμη ή και από την κυριότερη πόλη της επαρχίας που διέσχιζαν. Μονάδα μέτρησης των αποστάσεων ήταν το miliarius που ισοδυναμούσε με 5.000 ρωμαϊκά πόδια (1,48 χλμ).

Ο χάρτης του ολικού ρωμαϊκού οδικού δικτύου βρίσκονταν, σκαλισμένος σε μάρμαρο, στην Ρωμαϊκή Αγορά. Βάση αυτού κατασκευάζονταν αντίγραφα σε περγαμηνή, με υποχάρτες, ο καθένας με μια συγκεκριμένη διαδρομή. Έτσι, όπως ακριβώς συμβαίνει και σήμερα, ο ταξιδιώτης που ήθελε να κατευθυνθεί π.χ. προς την Ανατολή, αγόραζε την περγαμηνή που αφορούσε την διαδρομή της Via Appia, η οποία θα τον οδηγούσε στο λιμάνι του Μπίντεζι, όπου και θα επιβιβάζονταν για τον τελικό προορισμό του.

Οι μετρήσεις βέβαια έπρεπε να είχαν ένα σαφές σημείο αναφοράς και έναν ακριβή προσδιορισμό της αφετηρίας, του σημείου μηδέν. Αρχικά η αρχή μέτρησης δίνονταν από την πύλη της πόλης της Ρώμης που ξεκινούσε η συγκεκριμένη οδός. Αργότερα, όταν ο Αύγουστος έγινε curator viarum, επιμελητής των οδών, γύρω στο 20 π.Χ., αποφάσισε να ορίσει ένα κοινό σημείο αφετηρίας για όλους τους δρόμους που ξεκινούσαν από την Ρώμη, προσδίδοντας παράλληλα και έναν έντονο συμβολισμό.

Το «Χρυσό Μιλιάριο» (Miliarium aureum) ήταν μια μαρμάρινη στήλη επικαλυμμένη με χαλκό, αφετηρία όλων των ρωμαϊκών δρόμων και όλες οι αποστάσεις από τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία ξαναμετρήθηκαν ως προς αυτό το σημείο. Πάνω στην κυλινδρική επιφάνεια της στήλης βρίσκονταν χαραγμένη με χρυσά γράμματα η απόσταση μεταξύ της Ρώμης και των κύριων πόλεων της αυτοκρατορίας. Τοποθετήθηκε στην ρωμαϊκή Αγορά σε ένα σημείο όπου περνούσαν οι νοητοί άξονες των πιο παλιών δρόμων της πόλης. Σήμερα έχουν μείνει μόνο μερικά θραύσματα από την στήλη και ένα κομμάτι από την βάση της, διακοσμημένη με ανθέμια.
Για πολλά χρόνια οι ιστορικοί πίστευαν πως η στήλη αποτελούσε ξεχωριστό μνημείο από τα υπόλοιπα του χώρου, σήμερα αυτή η γνώμη δεν έχει πλέον πολλούς υποστηρικτές. Μάλλον η αρχή των ρωμαϊκών οδών και το «Χρυσό Μιλιάριο» είναι άμεσα συνδεδεμένα με τον «Ομφαλό της Ρώμης».

Στη διπλανή φωτογραφία: Στα δεξιά, κομμάτι της βάσης του Χρυσού Μιλιάριου.

Το «Χρυσό Μιλιάριο» (Miliarium aureum) ήταν μια μαρμάρινη στήλη επικαλυμμένη με χαλκό, αφετηρία όλων των ρωμαϊκών δρόμων και όλες οι αποστάσεις από τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία ξαναμετρήθηκαν ως προς αυτό το σημείο. Πάνω στην κυλινδρική επιφάνεια της στήλης βρίσκονταν χαραγμένη με χρυσά γράμματα η απόσταση μεταξύ της Ρώμης και των κύριων πόλεων της αυτοκρατορίας. Τοποθετήθηκε στην ρωμαϊκή Αγορά σε ένα σημείο όπου περνούσαν οι νοητοί άξονες των πιο παλιών δρόμων της πόλης. Σήμερα έχουν μείνει μόνο μερικά θραύσματα από την στήλη και ένα κομμάτι από την βάση της, διακοσμημένη με ανθέμια.
Για πολλά χρόνια οι ιστορικοί πίστευαν πως η στήλη αποτελούσε ξεχωριστό μνημείο από τα υπόλοιπα του χώρου, σήμερα αυτή η γνώμη δεν έχει πλέον πολλούς υποστηρικτές. Μάλλον η αρχή των ρωμαϊκών οδών και το «Χρυσό Μιλιάριο» είναι άμεσα συνδεδεμένα με τον «Ομφαλό της Ρώμης».

Δεξιά: Ο «Ομφαλός της Ρώμης» στην βάση της Αψίδας του Σεπτίμιου Σεβήρου.

To umbilicus urbis Romae (ομφαλός της πόλης της Ρώμης), ήταν το ιδεατό κέντρο της πόλης της Ρώμης. Βρίσκεται στην Ρωμαϊκή Αγορά, κοντά στην Αψίδα του Σεπτίμιου Σεβήρου και δίπλα στο Χρυσό Μιλιάριο. Ήταν το ρωμαϊκό αντίστοιχο του ελληνικού ομφαλού. Πρόκειται για ένα τούβλινο κωνικό οικοδόμημα, μερικώς διατηρημένο, κάποτε επενδυμένο με λευκά και χρωματιστά μάρμαρα. Στην κορυφή του μάλλον στέκονταν μια στήλη ή ένα άγαλμα.
Στο εσωτερικό φιλοξενεί μια υπόγεια κοιλότητα (mundus) όπου σύμφωνα με τον Πλούταρχο ο Ρωμύλος θα σκάψει ένα όρυγμα και θα εναποθέσει καρπούς και χώμα, ιδρύοντας την Ρώμη.

Αυτή την παράδοση συνέχισαν οι Ρωμαίοι κατά την ίδρυση πόλεων ή στρατοπέδων: Στην περιοχή που είχαν υποδείξει οι οιωνοί και στο σημείο τομής δύο γραμμών που αντιστοιχούσαν στους άξονες Βορρά-Νότου και Ανατολής-Δύσης, έσκαβαν ένα όρυγμα και εναπόθεταν καρπούς και χώμα από την πατρίδα τους. Ήταν το mundus, το κέντρο/ομφαλός της πόλης και γύρω από αυτό οικοδομούσαν την μελλοντική πόλη.

Σύμφωνα λοιπόν με τις πιο πρόσφατες γνώμες των ιστορικών, το «Χρυσό Μιλιάριο» ήταν τοποθετημένο στον Ομφαλό και συνταυτίζεται με αυτό, κάνοντας ακόμη πιο ισχυρό τον συμβολισμό της αφετηρίας και της απόστασης από το πραγματικό κέντρο της πόλης.

Ομφαλός της Ρώμης, διακρίνεται η είσοδος του υπόγειου χώρου

Ανάλογες στήλες με αυτήν του Χρυσού Μιλιάριου είχαν αναγερθεί, όπως αναφέρθηκε, και σε άλλες κύριες πόλεις της αυτοκρατορίας. Η παράδοση θα περάσει και στο Ανατολική Αυτοκρατορία και στο Βυζάντιο, με την παρουσία στην Κωνσταντινούπολη του Μιλίου, οικοδομημένο από τον Μεγάλο Κωνσταντίνο. Το Μίλιον, επιβλητικό αψιδωτό οικοδόμημα με τρούλο, θα παραδοθεί στις φλόγες και θα καταστραφεί το 1204, κατά την Δ’ Σταυροφορία.