Η Αρχιαδελφότητα των θανατοποινιτών

Εκτέλεση στην Ρώμη στις αρχές του 19ου αιώνα.

Το παπικό κράτος κυβέρνησε την Ρώμη για παραπάνω από 1.000 χρόνια, από το 752 έως το 1870. Ο πάπας ήταν ο απόλυτος άρχοντας και ασκούσε όλες τις εξουσίες του κράτους. Αν και εκκλησιαστικό κράτος, δεν υπήρχε κανένας απολύτως προβληματισμός ως προς την επιβολή και εκτέλεση της θανατικής ποινής. Οι θεολόγοι της εποχής υποστήριζαν μάλιστα την χρήση, όπως ο Άγιος Αυγουστίνος, ο οποίος έγραφε: «Δεδομένου ότι η Αρχές είναι ένα σπαθί στα χέρια του Θεού, δεν υπάρχει παραβίαση στην Εντολή “Ου φονεύσεις” από εκείνους που εκπροσωπούν την εξουσία του κράτους και θανατώνουν τους εγκληματίες», ενώ η Κατήχηση της Συνόδου του Τρέντο κωδικοποίησε το δόγμα, σύμφωνα με το οποίο «ο Θεός παραχώρησε στην Αρχές εξουσία πάνω στη ζωή και στο θάνατο». Ίσχυε επίσης η αρχή της ιεροποίησης της ποινής, δηλαδή η ποινή του θανάτου παρουσιάζονταν ως θεϊκή απόφαση παρά σαν ανθρώπινη.

Θανατικές ποινές θα εκτελεστούν μέχρι το τελευταίο έτος της ζωής του παπικού κράτους και ένας από τους τελευταίους κρατικούς δήμιους, ο Mastro Titta, ο οποίος άσκησε…το επάγγελμα για 64 χρόνια και αποσύρθηκε σε ηλικία 85 ετών, κατέχει το μακάβριο ρεκόρ των 514 εκτελέσεων.
Η θανατική ποινή θα καταργηθεί από τον Ποινικό Κώδικα του κράτους του Βατικανού μόλις το 2001. Προβλέπονταν από το 1929 (έτος σύστασης του κράτους) για το αδίκημα της απόπειρας δολοφονίας κατά του πάπα.

Αδελφότητες

Από τον 13° αιώνα και μετά θα αρχίσουν να γεννιούνται στην Ρώμη αδελφότητες πιστών που περιορίζονταν στην χριστιανική ταφή των σωμάτων των εκτελεσμένων. Μέχρι τότε το σώμα ενός εκτελεσμένου δίνονταν στην οικογένεια, αν αυτή είχε τα οικονομικά μέσα για μια κηδεία, αλλιώς πετιούνταν έξω από τα τείχη.  Γρήγορα θα γίνει φανερό πως υπήρχε ανάγκη να συμπληρωθεί το κενό της συμπαράστασης στον καταδικασμένο πριν την εκτέλεση της θανατικής ποινής. Δεν ήταν βέβαια ψυχολογική συμπαράσταση αλλά πνευματική βοήθεια με σκοπό της απόσπαση μετάνοιας από τον καταδικασμένο, ώστε να εξασφαλίσει την μετά θάνατον ζωή.

Με βούλα του 1490 ο Ιννοκέντιος Η΄ θα ιδρύσει την Αρχιαδελφότητα του Ελέους των Φλωρεντινών, αποτελούμενη από μετοίκους από την Φλωρεντία που ζούσαν στην Ρώμη και είχαν δραστηριοποιηθεί στην συμπαράσταση των θανατοποινιτών. Ήδη από τον 16° αιώνα οι θανατικές ποινές είχαν αυξηθεί σημαντικά και από το 1542, με την σύσταση της Ιεράς Εξέτασης, τέθηκε ακόμη περισσότερο το ζήτημα της σωτηρίας των ψυχών των ενόχων-αμαρτωλών, στα πλαίσια ενός τιμωρητικού συστήματος που βασίζονταν στην ιδέα του παραδειγματισμού και σε έναν μηχανισμό που μετέτρεπε τις εκτελέσεις σε θεάματα.

Η θανατική ποινή ως δημόσιο συμβάν και η δημόσια επίδειξη των σωμάτων των εκτελεσμένων που έμεναν καιρό στο σημείο της εκτέλεσης, είχαν αποτρεπτικό και προειδοποιητικό σκοπό αλλά ταυτόχρονα δημιουργούσαν τρόμο για την εκδίκηση των νεκρών. Η βίαιη εκτέλεση ανθρώπων που δεν είχαν εξομολογηθεί και συνεπώς που δεν είχαν μετανοήσει, διατηρούσε ανοιχτή την σύγκρουση  με τον νόμο και την κοινωνία. Ωστόσο, ακριβώς ένας τέτοιος αταβιστικός φόβος θα μπορούσε να καθησυχαστεί από ένα ίδρυμα, νόμιμα αναγνωρισμένο, έργο του οποίου θα ήταν να κατευνάσει την ψυχή του ετοιμοθάνατου με τη συγχώρεση και τη συνακόλουθη ταφή εντός των ορίων της πόλης.

Η Αρχιαδελφότητα θα πάρει το όνομα του Αγ. Ιωάννη του Αποκεφαλισθέντα, προστάτη της Φλωρεντίας. Εξάλλου, η συσχέτιση ταίριαζε απόλυτα. Για τις δραστηριότητες τις αρχιαδελφότητας θα της παρασχεθεί μια παλιά εκκλησία κάτω από τον λόφο του Καπιτωλίου, η οποία θα μεταβληθεί στον ναό του Αγ. Ιωάννη του Αποκεφαλισθέντα (San Giovanni decollato) και δίπλα της θα κατασκευαστεί ένα μοναστήρι με εσωτερικό κήπο. Η Αρχιαδελφότητα πρόσφερε ολόκληρο το…πακέτο, δηλαδή συμπαράσταση πριν την εκτέλεση και φροντίδα του σώματος μετά την εκτέλεση. Έίχε δε την αποκλειστικότητα στους θανατοποινίτες. Ένα από τα μέλη της ήταν και ο Μιχαήλ Άγγελος.

Άγιος Ιωάννης ο Αποκεφαλισθείς και δίπλα το μοναστήρι. Η πρόσβαση επιτρέπεται μόνο μια μέρα το χρόνο.

Χρονικό μιας εκτέλεσης

Οι εκτελέσεις στην Ρώμη γίνονταν σε διάφορα σημεία: Μπροστά από το Κάστρο του Αγίου Αγγέλου, στην piazza del Popolo, στο Campo de’ Fiori (πυρά), στην πλατεία μπροστά από το Στόμα της Αλήθειας. Εκτελούνταν διαμέσου αποκεφαλισμού με μαχαίρι ή τσεκούρι, με απαγχονισμό, ακρωτηριασμό, με λαιμητόμο, με διαμελισμό (αν ο ένοχος είχε πράξει αδικήματα σε διάφορες πόλεις του κράτους, οπότε τα τμήματα του σώματος στέλνονταν σε καθεμία από αυτές). Η πυρά χρησιμοποιούνταν για τους αιρετικούς και για όσους δεν είχαν μετανοήσει (όπως ο Τζορντάνο Μπρούνο). Ο αποκεφαλισμός, καθότι επέφερε ακαριαία τον θάνατο, συνηθίζονταν για κληρικούς και ευγενείς.

Αρχιαδελφότητα του Ελέους

Την προηγούμενη μέρα της εκτέλεσης, αφού η Αρχιαδελφότητα είχε ενημερωθεί από τις Αρχές για την επικείμενη εκτέλεση λαμβάνοντας την δικαστική απόφαση, προετοιμάζονταν για την ολονύχτια παρηγορητική δραστηριότητα και επιλέγονταν τα μέλη που θα λάμβαναν μέρος. Κατόπιν κατευθύνονταν στις φυλακές ντυμένοι με μαύρους μανδύες, όπου επέστρεφαν την δικαστική απόφαση και πλησίαζαν τον θανατοποινίτη.

Άρχιζε η διαδικασία της ομολογίας και της μετάνοιας, συνήθως στο παρεκκλήσι των φυλακών. Σε περίπτωση πείσματος κι αντίστασης από πλευράς καταδικασμένου η συμπεριφορά άλλαζε, με απειλές για την κόλαση, του έκαιγαν το δέρμα για να προσομοιώσουν την αιώνια τιμωρία, του έδειχναν όργανα βασανιστηρίων όπως το σχοινί της αγχόνης και σε περιπτώσεις εξαιρετικής επιμονής ασκούσαν σωματική βία. Συνήθως ο καταδικασμένος πείθονταν από την…επιχειρηματολογία των μελών, εξομολογούνταν και μετανοούσε. Στη συνέχεια περνούσαν στην σύνταξη διαθήκης, όπου άφηνε τα υπάρχοντά του στους συγγενείς του αλλά πολλές φορές και στην Αρχιαδελφότητα. Τέλος, ο καταδικασμένος μεταλάβαινε.

Την αυγή ξεκινούσε το τελετουργικό της πομπής από τις φυλακές προς το σημείο της εκτέλεσης. Οι υπόλοιποι κουκουλοφόροι αδελφοί βρίσκονταν ήδη έξω από τη φυλακή, μαζί με τον κόσμο που περίμενε. Μερικοί αδελφοί κουβαλούσαν κεριά και δάδες, άλλοι ξύλινες εικόνες. Έβγαιναν έξω από την φυλακή με τον καταδικασμένο, ο οποίος έπρεπε στην πορεία να έχει πάντα μπροστά στα μάτια του τις ιερές εικόνες. Ο καταδικασμένος, δεμένος πισθάγκωνα μπορούσε να ανέβει πάνω σε ένα κάρο, ώστε να είναι ορατός στον λαό, είτε βάδιζε στο κέντρο της παράταξης. Συχνά ο κόσμος έφτυνε ή έριχνε αντικείμενα στον καταδικασμένο και οι εικόνες στα χέρια των αδελφών τους πρόσφεραν ένα είδος προστασίας για το πρόσωπο. Η αρχιαδελφότητα απομακρύνονταν από κοντά του μόνο όταν έφταναν στο ικρίωμα και αποσύρονταν παραδίδοντάς τον στον δήμιο.

Αριστερά: μανδύας και κουκούλα παρηγορητή. Εμφάνιση κάθε άλλο παρά καθυσηχαστική. Δεξιά: Ενδυμασία δημίου με τσεκούρι αποκεφαλισμού. (Ρώμη, Εγκληματικό Μουσείο)

Κατά τις δημόσιες εκτελέσεις παρίστατο πολύ κόσμος. Υπήρχε έθιμο οι γονείς να χαστουκίζουν τα παιδιά την στιγμή της εκτέλεσης, για να το θυμούνται και να μην έχουν την ίδια μοίρα.

Tο σώμα του καταδικασμένου επέστρεφε στην αρχιαδελφότητα μετά την εκτέλεση και την δημόσια έκθεση, για να ταφεί χριστιανικά, αν δεν παραδίδονταν για ανατομικές μελέτες. Η δαπάνη για την τελετή χρεώνονταν στην οικογένεια του.

 Κάθε χρόνο, στις 29  Αυγούστου, ημέρα της Αποτομής της κεφαλής του Ιωάννη του Βαπτιστή, η Αρχιαδελφότητα είχε το δικαίωμα χορήγησης χάριτος ανάμεσα σε δύο θανατοποινίτες. Η ψηφοφορία γίνονταν με άσπρα και μαύρα κουκιά και η χάρη χορηγούνταν σε αυτόν που το όνομά του είχε μαζέψει τα περισσότερα μαύρα κουκιά.

Η παράδοση λέει πως οι γυναίκες των λαϊκών στρωμμάτων μαζεύονταν έξω από την εκκλησία μετά τα μεσάνυχτα για να προσευχηθούν για τις ψυχές των καταδικασμένων…ώστε να τους αποκαλύψουν τα νούμερα της λοταρίας.

Ταφή
Αν ο καταδικασμένος δεν είχε μετανοήσει, τότε το σώμα του θάβονταν εκτός των τειχών σε ακαθαγίαστο μέρος. Αντίθετα, τα σώματα αυτών που είχαν μετανοήσει μεταφέρονταν στο μοναστήρι και θάβονταν σε ομαδικούς τάφους.
Αυτοί οι ομαδικοί τάφοι βρίσκονταν (και βρίσκονται ακόμη) κάτω από τον εσωτερικό κήπο του μοναστηριού. Η πρόσβαση επιτρέπονταν διαμέσου 7 ανοιγμάτων κλεισμένων με μαρμάρινα καλύμματα. Έξι από αυτά ήταν προορισμένα για άντρες και ένα για γυναίκες.
Σε καθένα από αυτά τα εφτά στρογγυλά καλύμματα υπάρχει χαραγμένη η φράση: DOMINE CUM VENERIS IUDICARE NOLI NOS CONDEMNARE (Κύριε, όταν έλθεις να κρίνεις, μη μας καταδικάσεις), καθώς είχαν ήδη μετανοήσει.

Ο κήπος κάτω από τον οποίο βρίσκονται οι υπόγειοι ομαδικοί τάφοι.

Οι προσβάσεις προς τους ομαδικούς τάφους. Διακρίνεται η επιγραφή.

Όλες αυτές οι θανατικές καταδίκες που επί αιώνες επιβλήθηκαν, καταγράφτηκαν συστηματικά από τα μέλη της Αρχιαδελφότητας με άκρως σχολαστικό τρόπο. Στους καταλόγους αναγράφονταν το όνομα, ημερομηνία, έγκλημα, τρόπος εκτέλεσης, περιγραφή του καταδικασμένου.

Μουσείο

Όλοι αυτοί οι κατάλογοι με κάποια άλλα, ακόμη πιο μακάβρια εκθέματα, όπως αποκεφαλισμένα κρανία, κοφίνια στα οποία έπεφτε το κεφάλι του αποκεφαλισμένου, φορεία, η καταδικαστική απόφαση του Τζορντάνο Μπρούνο, μαύροι μανδύες, κουβέρτες που χρησιμοποιούσαν οι αδελφοί για να προφυλαχθούν από το ψύχος των κελιών της φυλακής, το μαχαίρι με το οποίο έκοβαν τα δεσμά του νεκρού, ο ξύλινος σταυρός που άνοιγε την πομπή και άλλα πολλά, φυλάσσονται στο ιστορικό μουσείο της Αρχιαδελφότητας, στο οποίο απαγορεύεται η είσοδος. Όλος ο χώρος ανήκει σε ένα τάγμα φραγκισκανών καλογριών και η πρόσβαση στην εκκλησία, στον κήπο και στο προσευχητήριο επιτρέπεται μόνο μια φορά το χρόνο, στις 24 Ιουνίου.

Εκκλησία – προσευχητήριο

Η εκκλησία και το διπλανό προσευχητήριο είναι δύο κοσμήματα τέχνης. Δυστυχώς απαγορεύεται αυστηρά η φωτογράφιση σε όλους τους χώρους και όσες φωτογραφίες παρουσιάζονται σε αυτό το άρθρο τραβήχτηκαν στα κρυφά και με κίνδυνο…άμεσης απομάκρυνσης από τον χώρο.

Το προσευχητήριο (oratorio) είναι διακοσμημένο με τις πιο σπουδαίες τοιχογραφίες της μανιεριστικής σχολής της Ρώμης, που απεικονίζουν τη ζωή του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή. Στο ύφος και στην τεχνική μοιάζουν με αυτές της Καπέλα Σιξτίνα.

Στις 24 Ιουνίου οι πόρτες ανοίγουν και τα μέλη της Αρχιαδελφότητας, η οποία ακόμη υπάρχει και ασχολείται με την συμπαράσταση στους έγκλειστους των φυλακών, διοργανώνει επισκέψεις με οδηγούς στο εσωτερικό.

Ο Άγιος Ιωάννης ο Aποκεφαλισθείς βρίσκεται εδώ.