“Vertit terga elephas, versaque proboscide clamat: Kiriaci fratres hic ego vos habeo”
Κατά τα τέλη του 1665, στον κήπο του Μοναστηριού των Δομινικανών που γειτνίαζε με την εκκλησία της Santa Maria sopra Minerva, θα βρεθεί θαμμένος ένας μικρός οβελίσκος (5,47 μ.) από ροζ γρανίτη, άριστα διατηρημένος, με ιερογλυφικά σύμβολα στις τέσσερις πλευρές του. Η ερμηνεία των ιερογλυφικών ανατέθηκε στον Ιησουίτη Ατανάζιους Κίρχερ. Ο Κίρχερ, ειδικός στον τομέα, βρίσκονταν ήδη στην Ρώμη από το 1634, καθώς είχε αναλάβει με εντολή του προηγούμενου πάπα, Ουρβανού H’, την αποκρυπτογράφηση (με αρκετή δόση φαντασίας, θα λέγαμε) των ιερογλυφικών των υπαρχόντων οβελίσκων.
Η επιθυμία του τότε πάπα Αλέξανδρου Ζ’ ήταν να στήσει τον οβελίσκο σε μια πλατεία της πόλης. Η επιλογή της πλατείας μάλλον δεν έγινε ελεύθερα αλλά κάπως με εξαναγκαστικό τρόπο, καθώς οι Δομινικανοί που είχαν βρει τον οβελίσκο θεωρούσαν πως η piazza della Minerva (πιάτσα ντέλα Μινέρβα |πλατεία της Αθηνάς), μπροστά από τον ναό τους, αποτελούσε ιδιοκτησία τους. Ο πάπας θα δεχτεί και θα ζητήσει να του υποβληθούν τα σχέδια για την δημιουργία της βάσης που θα στήριζε τον οβελίσκο.
Η πιάτσα ντέλα Μινέρβα με τον οβελίσκο, την εκκλησία και την είσοδο του μοναστηριού
Το σχέδιο που θα παρουσιάσουν οι Δομινικανοί και ειδικά ένας μοναχός της μονής, ο Ντομένικο Πάγια, δεν θα ικανοποιήσει τον ποντίφικα: Παρουσίαζε μια κεντρική βάση σε σχήμα εξάκορφου όρους (σύμβολο της οικογένειας του πάπα), πλαισιωμένο από 4 σκυλιά με δάδες στο στόμα (σύμβολο των Δομινικανών). Το σχέδιο θα απορριφτεί γιατί ο πάπας δεν επιθυμούσε ένα μνημείο προς τιμή του αλλά αφιερωμένο στην Θεία Σοφία.
Aναζητώντας κάτι καλύτερο, θα ζητήσει από το εργαστήριο του Μπερνίνι άλλα σχέδια. Ο Μπερνίνι και οι μαθητές του θα παρουσιάσουν συνολικά 10 σχέδια, ορισμένα αρκετά τολμηρά από τεχνικής απόψεως. Ένα σχέδιο μάλιστα, υπογεγραμμένο από τον ίδιο το Μπερνίνι, παρουσιάζει έναν γίγαντα να σηκώνει το βάρος του οβελίσκου, ενώ ο τελευταίος εκκρεμεί επικίνδυνα. Τελικά ο πάπας θα επιλέξει ένα σχέδιο που απεικόνιζε έναν ελέφαντα, στην ράχη του οποίου στέκονταν ο οβελίσκος. Η επιλογή του σχεδίου δεν είναι τυχαία, οι ειδικοί συγκλίνουν στην άποψη πως η ιδέα υποδείχτηκε στον Μπερνίνι από τον καρδινάλιο Μπαρμπερίνι ή από τον ίδιο τον πάπα, γνώστες και λάτρεις του Hypnerotomachia Poliphili (Υπνερωτομαχία Πολυφίλου) και των ξυλογραφιών που περιείχε. Πραγματικά, η ομοιότητα είναι εκπληκτική.
Οι Δομινικανοί βέβαια (που ο λαός ονόμαζε κοροϊδευτικά Domini canes |σκύλοι του Κυρίου), περίμεναν την ευκαιρία να «εκδικηθούν» και αυτό έπραξαν, κατακρίνοντας το σχέδιο του Μπερνίνι. Υποστήριζαν πως το κενό κάτω από την ράχη του ελέφαντα και ανάμεσα από τα πόδια του θα απόβαινε μοιραίο γιατί η ράχη μόνη της δεν θα ήταν ικανή να αντέξει το βάρος του οβελίσκου. Επέμεναν πως ήταν αναγκαίο να τοποθετηθεί μια τετράγωνη βάση, ένας κύβος, κάτω από την κοιλιά του, ώστε να καταστήσουν την βάση πιο συμπαγή.
Ο Μπερνίνι μάταια θα προσπαθήσει να επιχειρηματολογήσει. Είχε εμβαθύνει το θέμα της κατανομής των βαρών και είχε εφαρμόσει τις ιδέες του δεκάξι χρόνια νωρίτερα, κατά την φιλοτέχνηση της Κρήνης των Τεσσάρων Ποταμών, στην πιάτσα Ναβόνα, όπου ένας τεράστιος οβελίσκος στέκονταν πάνω σε ένα διάτρητο βράχο.
Τελικά θα αναγκαστεί να υποκύψει στις απαιτήσεις των Δομινικανών, οι οποίοι είχαν καταφέρει να πείσουν τον πάπα. Θα σχεδιάσει και θα προσθέσει στην ράχη του ελέφαντα ένα μανδύα που θα φτάνει ως την βάση του συμπλέγματος, ώστε να κρύβει την κακόγουστη προσθήκη του κύβου. Ωστόσο το σύνολο φαντάζει αρκετά βαρύ και λείπει η χαρακτηριστική ζωντάνια και ελαφρότητα που ο γλύπτης πρόσδιδε στα έργα του.
Το σχέδιο του Μπερνίνι θα το φιλοτεχνήσει ο μαθητής του Έρκολε Φεράτα που αργότερα θα γίνει και αυτός γνωστός. Οι εργασίες θα κρατήσουν ένα χρόνο και τα αποκαλυπτήρια του έργου θα γίνουν στις 11 Ιουλίου 1667, 40 μέρες μετά τον θάνατο του εντολοδότη του.
Βέβαια ο Μπερνίνι θα εκδικηθεί με το παραπάνω τους Δομινικανούς που τόλμησαν να αμφισβητήσουν τις ικανότητές του. Θα σκαρφιστεί μια φάρσα εις βάρος των μοναχών, ίσως και με την σιωπηλή συνενοχή του ίδιου του πάπα: Θα σχεδιάσει τον ελέφαντα και θα τον τοποθετήσει έτσι ώστε τα οπίσθιά του να είναι στραμμένα προς την είσοδο του μοναστηριού των Δομινικανών, με την ουρά ελαφρώς μετακινημένη, σαν να χαιρετάει προσβλητικά τους μοναχούς. Και για να εξαλείψει οποιαδήποτε αμφιβολία ως προς την σκοπιμότητα, θα σχεδιάσει την προβοσκίδα να δείχνει την είσοδο του μοναστηριού, ενώ ο ελέφαντας φαίνεται να διασκεδάζει με την όλη ιστορία.
Η φάρσα δεν θα περάσει απαρατήρητη. Ο ποιητής Λοντοβίκο Σεργκάρντι, όπου εκείνη την εποχή εργάζονταν στην Ρώμη σαν αξιωματούχος στο Βατικανό και που έγραφε σατυρικά ποιήματα στα λατινικά στιγματίζοντας την παπική κοινωνία, με το ψευδώνυμο Κουίντο Σετάνο, θα γράψει το εξής επίγραμμα:
“Vertit terga elephas, versaque proboscide clamat: Kiriaci fratres hic ego vos habeo”
(Ο ελέφαντας γυρίζει τα οπίσθια και στρέφοντας την προβοσκίδα προς τα πίσω, ανακράζει: Αδελφοί του Κυρίου, να που σας έχω!).
Η βάση παρουσιάζει δύο επιγραφές. Στην πρώτη είναι γραμμένο:
VETEREM OBELISCUM PALLADIS AEGYPTIAE MONUMENTUM E TELLURE ERUTUM ET IN MINERVA OLIM NUNC DEIPARAE GENITRICIS FORO ERECTUM DIVINAE SAPIENTIAE ALEXANDER VII DEDICAVIT ANNO SAL. MDCLXVII
«Αυτός ο αρχαίος οβελίσκος | μνημείο στην Αιγύπτια Παλλάδα, βγαλμένος από τη γή και ανυψωμένος στην άλλοτε πλατεία της Μινέρβας και τώρα (πλατεία) Μητέρας του Θεού | στην Θεία Σοφία ο Αλέξανδρος Ζ’ αφιερώνει. Σωτήριο έτος 1667»
Η επιγραφή στο άλλο πλευρό είναι ακόμη πιο σαφής ως προς τον λόγο της επιλογής του ελέφαντα:
SAPIENTIS ÆGYPTI INSCULTAS OBELISCO FIGURAS AB ELEPHANTO BELLUARUM FORTISSIMA GESTARI QUISQUIS HIC VIDES DOCUMENTUM ROBUSTAE MENTIS ESSE SOLIDAM SAPIENTIAM SUSTINERE
«Εσύ που βλέπεις εδώ τα σύμβολα της σοφής Αιγύπτου χαραγμένα στον οβελίσκο να στηρίζονται στον ελέφαντα, το δυνατότερο των ζώων, κατανόησε το δίδαγμα πως ένα ισχυρό μυαλό στηρίζει μια συμπαγή σοφία».
Leave A Comment