In nidulo meo moriar – Ut phoenix multiplicabo dies
Στην φωλεά μου θα πεθάνω – Σαν τον φοίνικα θα πληθύνω τις ημέρες μου
(επιγραφή σε τάφο στο εσωτερικό της εκκλησίας)

Σάντα Μαρία ντελ Πόπολο, 1625

Σάντα Μαρία ντελ Πόπολο, 1625

Η εκκλησία της Σάντα Μαρία ντελ Πόπολο χρονολογείται από το έτος 1099, σύμφωνα με μια ιστορία η οποία περιέχει στοιχεία πραγματικότητας αλλά και θρύλου. Εκεί λοιπόν που βρίσκεται σήμερα η εκκλησία, είχε τις ρίζες της μια λεύκα, η οποία είχε φυτρώσει και μεγαλώσει εκεί που ήταν το μαυσωλείο του αυτοκράτορα Νέρωνα, μεγάλου διώκτη των χριστιανών. Ο λαός φοβούνταν το μέρος αυτό γιατί πίστευε πως η περιοχή ήταν ζωσμένη από κακά πνεύματα που είχαν προσκληθεί από το σκελετό του Νέρωνα, γι’ αυτό τον λόγο επιθυμούσε την οικοδόμηση ενός χώρου λατρείας, ώστε να εξορκιστεί το κακό και να καθαγιαστεί ο τόπος.
Ο πάπας Πασχάλης Β’, μετά από εμφάνιση της Παναγίας σε όνειρο που του ζητούσε να οικοδομήσει έναν ναό προς τιμήν της, έκοψε το “στοιχειωμένο” δέντρο και κατασκεύασε μια πρώτη εκκλησούλα, κολλημένη στα τείχη, αφιερωμένη στην Παναγία, για τον λαό (με έξοδα του λαού). Ετυμολογικά λοιπόν, δεν είναι σίγουρο αν το τοπωνύμιο συνδέεται με τον λαό (popolo) ή την κομμένη λεύκα (populus). Πάντως, μπορεί κανείς να ακολουθήσει την αφήγηση της ιστορίας, παρατηρώντας τα ανάγλυφα της αψίδας πάνω από την αγία τράπεζα της εκκλησίας.

 Το 1231 ο πάπας Γρηγόριος Θ’ θα μετατρέψει το γοτθικό παρεκκλήσι σε εκκλησία και θα μεταφέρει από το Λατερανό την θαυματουργή βυζαντινή εικόνα της Παναγίας που υπάρχει μέχρι σήμερα. Ο μύθος αποδίδει την φιλοτέχνηση της εικόνας στον ευαγγελιστή Λουκά. Τότε η εκκλησία παραχωρήθηκε στο Τάγμα των Αυγουστίνων, στους οποίους ανήκει από τότε.

 Στην συνέχεια θα ανοικοδομηθεί, θα διευρυνθεί και θα πάρει μια νέα αναγεννησιακή μορφή επί πάπα Σίξτου Δ’, μεταξύ 1474 και 1477. Πρόκειται για τον πάπα που με την δυναμική του επέμβαση θα επιφέρει ένα ποιοτικό άλμα, μια πραγματική επανάσταση στην συγκεκριμένη εκκλησία, στην οποία από τότε και για τα επόμενα διακόσια χρόνια, θα εργαστούν τα μεγαλύτερα ονόματα της εποχής, δημιουργώντας μια αρμονική συνύπαρξη μεταξύ Αναγγέννησης και μπαρόκ. Είναι πράγματι μοναδικό φαινόμενο το γεγονός πως σε μια ενοριακή εκκλησία θα συγκεντρωθούν έργα του Μπραμάντε, Ραφαήλ, Πιντουρίκιο, Καραβάτζιο, Μπερνίνι, Κάρλο Φοντάνα, Ανίμπαλε Καράτσι, για να αναφέρουμε μόνο της σημαντικότερους.
Αλλά γιατί αυτή η συσσώρευση καλλιτεχνών σε αυτή την εκκλησία;

Η πρόσοψη της εκκλησίας και η εσωτερική πρόσοψη της Πόρτα ντελ Πόπολο, και οι δύο ανακατασκευασμένες από τον Μπερνίνι.

Η πρόσοψη της εκκλησίας και η εσωτερική πρόσοψη της Πόρτα ντελ Πόπολο, και οι δύο ανακατασκευασμένες από τον Μπερνίνι.

 Ο Σίξτος Δ’ Φραντσέσκο ντέλα Ρόβερε, ο πάπας από το όνομα του οποίου παίρνει το όνομά της η Καπέλα Σιξτίνα, είχε μεγάλη αδυναμία για την εκκλησία και την επισκέπτονταν κάθε Σάββατο. Σκοπός του ήταν να την καταστήσει ένα είδος μαυσωλείου για την οικογένειά του. Κατά την διάρκεια του ποντιφικάτου του, που διήρκεσε μέχρι το 1484, η Ρώμη γνώρισε μια νέα φάση (Renovatio) που οφείλονταν στην ώθηση για την ενίσχυση της Ρωμαϊκής Εκκλησίας, την ανασυγκρότηση του προσώπου της πόλης και την προστασία των αρχαίων μνημείων. Τα έργα κορυφώθηκαν κατά το Ιωβηλαίο έτος του 1475. Άνθρωπος που θα προάγει τον νεποτισμό, δεν θα διστάσει να ονομάσει καρδινάλιους 6 ανηψιούς του, ένας εκ των οποίων θα γίνει πάπας (Ιούλιος Β’). Η εκκλησία είχε επίσης μεγάλη συμβολική σημασία γιατί βρίσκονταν κολλημένη στα τείχη της Ρώμης, δίπλα ακριβώς στην Porta del Popolo, την πύλη από την οποία εισέρχονταν στην πόλη οι προσκυνητές από τον βορρά. Η εκκλησία ήταν συνεπώς η πρώτη που συναντούσε κανείς μπαίνοντας στην πόλη, και έπρεπε να δώσει στον ταξιδιώτη την εικόνα μιας ισχυρής και πλούσιας Εκκλησίας.

Παρεκκλήσι Μπάσο ντέλα Ρόβερε με έργα του Πιντουρίκιο και μαθητών του.

Παρεκκλήσι Μπάσο ντέλα Ρόβερε με έργα του Πιντουρίκιο και μαθητών του.

Πολλοί ήταν οι καλλιτέχνες που ήρθαν τότε στην Ρώμη, δελεασμένοι από τις έντονες δραστηριότητες στα πλαίσια της ανανέωσης της πόλης και μεταξύ αυτών ήταν ο Πιντουρίκιο, ο οποίος, το 1477, ξεκίνησε στην εκκλησία την διακόσμηση σίγουρα δύο, ίσως και τεσσάρων παρεκκλησιών. Θα ξαναεπιστρέψει πάλι το 1502 για άλλες εργασίες, κάποιες από αυτές θα καταστραφούν το 1811, στα πλαίσια μετατροπών.

Την ιδέα του Σίξτου Δ’ ακολούθησε και ο ανιψιός του όταν έγινε και αυτός πάπας, σαν Ιούλιος Β’. Ο νέος πάπας όμως, ήταν πολύ πιο φιλόδοξος από τον θείο του και έτσι αποφάσισε να τοποθετήσει τον τάφο του στον νεόκτιστο Άγιο Πέτρο, στον ίδιο άξονα με τον τάφο του Πέτρου και τον οβελίσκο, που πιστεύονταν πως περιείχε τις στάχτες του Ιούλιου Καίσαρα. Παρ ‘όλα αυτά, η εκκλησία δεν ζημιώθηκε από αυτά τα φιλόδοξα σχέδια. Πράγματι, ο πάπας ανάθεσε στον Μπραμάντε την κατασκευή του νέου ιερού της εκκλησίας.

Σάντα Μαρία ντελ Πόπολο

Το ιερό του Μπραμάντε και η εικόνα της Παναγίας

Η οροφή του αναγεννησιακού ιερού καλύπτεται από τοιχογραφίες του Πιντουρίκιο με τη Στέψη της Θεοτόκου, Ευαγγελιστές, Σίβυλλες και ιεράρχες. Στο ιερό βρίσκονται οι τάφοι δύο καρδιναλίων, αριστουργήματα της αναγεννησιακής γλυπτικής του Σανσοβίνο, πλαισιωμένοι από αψίδες θριάμβου. Τα αγάλματα των καρδιναλίων βρίσκονται ξαπλωμένα στο πλάι, πάνω από τις σαρκοφάγους, με το χέρια να στηρίζουν το κεφάλι, ξεφεύγοντας έτσι από την δογματική και στατική γοτθική απεικόνιση των νεκρών. Εδώ φαίνονται ζωντανοί, σύμφωνα με την νέα αντίληψη της Αναγέννησης. Στο ιερό βρίσκονται και δύο πολύτιμα γοτθικά βιτρό, τα δύο πρώτα στην Ρώμη, έργο του Γάλλου Γκιγιόμ ντε Μαρσιλά.

Αλλά εκτός από το ενδιαφέρον από πλευράς παπών και καρδιναλίων, με την πάροδο του χρόνου η εκκλησία θα προτιμηθεί από διάφορες ισχυρές και πλούσιες οικογένειες, για την δημιουργία οικογενειακών τάφων και ταφικών μνημείων, προσλαμβάνοντας για τον σκοπό αυτό διάσημους καλλιτέχνες.

Η αρχή έγινε με το παρεκκλήσι Κίτζι. Ο Αυγουστίνος Κίτζι ήταν ο τραπεζίτης στα χέρια του οποίου ο πάπας είχε εναποθέσει τα οικονομικά της Εκκλησίας και σαν ανταμοιβή για τη φιλία και την εκτίμησή του, του χορήγησε ένα σπάνιο προνόμιο: να προσθέσει  στο οικόσημό του με τον εξάλοφο, την βελανιδιά των ντέλα Ρόβερε, οικόσημο της οικογένειας του πάπα (φώτο). Για το λόγο αυτό, ο πλούσιος τραπεζίτης αποφάσισε να τιμήσει τον φίλο του πάπα, κατασκευάζοντας τον οικογενειακό του τάφο σε ένα παρεκκλήσι της εκκλησίας.

Την εργασία ανέλαβε ο Ραφαήλ (και αυτός από το Ουρμπίνο σαν τον Μπραμάντε) το 1513, ο οποίος και έδωσε απόδειξη μεγάλης τέχνης και επιδεξιότητας. Το παρεκκλήσι αποτελείται από ένα κυβικό χώρο που περικλείεται από ένα θόλο, διακοσμημένο με ψηφιδωτά και επιχρυσωμένα φατνώματα,  που απεικονίζει τον Θεό να περιβάλλεται από τις αλληγορίες του Ήλιου και των άλλων πλανητών, καθέναν από τους οποίους κινεί ένας άγγελος. Ανάμεσα στα παράθυρα υπάρχουν τοιχογραφίες, ενώ ο κεντρικός βωμός με την Γέννηση της Θεοτόκου είναι του Σεμπαστιάνο ντελ Πιόμπο. Η εξαίσια διακόσμηση ολοκληρώνεται από τα γλυπτά του Λορεντζέτο σε σχέδια του Ραφαήλ (Ιωνάς και Ηλίας).

Παρεκκλήσι Κίτζι

Παρεκκλήσι Κίτζι, θόλος

Οι τάφοι των Κίτζι, σε σχήμα πυραμίδας, σύμβολο της αιωνιότητας, σχεδιάστηκαν από τον Ραφαήλ αλλά μεταβλήθηκαν από τον Μπερνίνι έναν αιώνα αργότερα. Ο Μπερνίνι θα προσθέσει (1652) τα συμπλέγματα του Δανιήλ με το λιοντάρι και του Αββακούμ και του αγγέλου, στα πλαίσια των εργασιών που είχε αναλάβει από έναν άλλο Κίτζι, καρδινάλιο που αργότερα θα γίνει ο πάπας Αλέξανδρος Ζ’.

 Εν τω μεταξύ ο πάπας Σίξτος Ε’ θα συγκαταλέξει την εκκλησία στον «Γύρο των Επτά Εκκλησιών» κατά το ιωβηλαίο έτος του 1585. Ο « Γύρος των Επτά Εκκλησιών» ήταν ένα οδοιπορικό προσκυνήματος μήκος 20 περίπου χιλιομέτρων, με στάσεις στις επτά πιο σημαντικές εκκλησίες της Ρώμης, που οι πιστοί και οι προσκυνητές έπρεπε να κάνουν με τα πόδια, μέσα σε ένα εικοσιτετράωρο. Γίνεται ακόμα και σήμερα, δύο φορές τον χρόνο, με κάποιες παραλλαγές.

Το πιο φημισμένο παρεκκλήσι θεωρείται το παρεκκλήσι Τσεράζι. Δικαιολογημένα άλλωστε, αφού φιλοξενεί δύο πίνακες του Καραβάτζιο και έναν, στο κέντρο, του Ανίμπαλε Καράτσι. O Τιμπέριο Τσεράζι, δικηγόρος του Διοικητικού Σώματος της Εκκλησίας και Θησαυροφύλακας υπό τον Πάπα Κλήμεντα Η΄, επιθυμώντας να υπογραμμίσει την κοινωνική του ανέλιξη, αγόρασε το 1600 ένα παρεκκλήσι στην Σάντα Μαρία ντελ Πόπολο. Οι Αυγουστινιανοί μοναχοί του το παραχώρησαν στο εγκάρσιο κλίτος στα αριστερά της Αγίας Τράπεζας,  δίνοντάς του την άδεια να κατασκευάσει, να μεγαλώσει, να βαθύνει και να διακοσμήσει “modo et forma” ό,τι ήθελε. Εξουσιοδοτήθηκε να αφαιρέσει από το παρεκκλήσι τους προγενέστερους τάφους που ήδη υπήρχαν εκεί και ταυτόχρονα δεσμεύτηκε να δωρήσει στην εκκλησία ένα σπίτι στο κέντρο της πόλης. Δεν είναι γνωστό ποιος επέβλεψε την αρχιτεκτονική εργασία. 

Ο Τσεράζι σύναψε σύμβαση με τον Καραβάτζιο, ο οποίος ανέλαβε να ζωγραφίσει για τον ίδιο, και εντός οκτώ μηνών με αμοιβή 400 σκούδα, δύο πίνακες, έναν που θα απεικόνιζε την Μεταστροφή του Αγίου Παύλου στο Δρόμο προς τη Δαμασκό και έναν άλλο με την Σταύρωση του Αγίου Πέτρου, τα δύο γνωστά αριστουργήματα του μεγάλου ζωγράφου. Συμφωνήθηκε ότι ο καλλιτέχνης θα έπρεπε  να υποβάλλει προς έγκριση τα σκίτσα των έργων στον Τσεράζι πριν ξεκινήσει την εργασία. Πράγματι, ο Τσεράζι χρησιμοποίησε αυτό το δικαίωμα, δεδομένου ότι δύο πρώτοι πίνακες του Καραβάτζιο φτιαγμένοι “με διαφορετικό τρόπο … δεν άρεσαν στον αφέντη”, όπως αναφέρουν οι ιστορικοί και κατέληξαν στα χέρια ενός καρδιναλίου.

Παρεκκλήσι Τσεράζι

Παρεκκλήσι Τεράζι

Η «Σταύρωση του Αγίου Πέτρου» και η «Ανάληψη της Θεοτόκου»

Καραβάτζιο, η «Σταύρωση του Αγίου Πέτρου»

Ο Τσεράζι θα ζητήσει ένα έργο και από τον Καράτσι, μεγάλο ζωγράφο από την Μπολόνια, ανάμεσα στους κορυφαίους που βρίσκονταν στην Ρώμη της εποχής και φιλοτεχνούσε το παλάτσο Μποργκέζε. Με στυλ εντελώς διαφορετικά, οι δυο ζωγράφοι θα αναμετρηθούν σαν αντίπαλοι. Ο Καράτσι θα αναγκαστεί και αυτός να αποκηρύξει τον ρεαλισμό, τα γυμνά και τον ερωτισμό που χαρακτήριζαν τα έργα του και θα ακολουθήσει τα πρότυπα της Εκκλησίας και της Αντιμεταρρύθμισης με την «Ανάληψη της Θεοτόκου».

Ο Καραβάτσιο, όπως λέγεται, ίσως παρόλα αυτά, πήρε την εκδίκησή του: Τα οπίσθια του αλόγου του Παύλου είναι στραμμένα προς τον πίνακα του Καράτσι, καλλιτεχνικού του αντίπαλου, ενώ τα οπίσθια ενός από τους δήμιους του Πέτρου είναι στραμμένα προς τον επισκέπτη…
Ο Τσεράζι θα πεθάνει μόλις έναν χρόνο αργότερα.

“Vanitas (ματαιότης)” 

Οι αρχαίοι Ρωμαίοι έλεγαν: «memento mori», θυμήσου πως θα πεθάνεις. Η vanitas στην τέχνη είναι η νεκρή φύση με συμβολικά στοιχεία που παραπέμπουν στο θέμα της παροδικότητας της ζωής. Το όνομα προέρχεται από τη βιβλική φράση vanitas vanitatum et omnia vanitas (ματαιότης ματαιοτήτων τα πάντα ματαιότης), σαν νουθέτηση στην εφήμερη κατάσταση της ύπαρξης. Τα στοιχεία που την χαρακτηρίζουν είναι το κρανίο, τα οστά, το σβησμένο κερί, η κλεψύδρα, η σιγή των μουσικών οργάνων.

Η παρουσία κρανίων ή οστών στους τάφους στο εσωτερικό της εκκλησίας δεν είναι λοιπόν μια στείρα αναζήτηση για το μακάβριο, ο θάνατος θριάμβευε και υπενθύμισε στους ζωντανούς πως έπρεπε να συμπεριφερθούν καλά, γιατί κάποια στιγμή θα πέθαιναν και δεν θα υπήρχε πλέον ευκαιρία για επανόρθωση. Θεματολογία που τονίστηκε αρκετά από στην Αντιμεταρρύθμιση και το μπαρόκ.

Στην Σάντα Μαρία ντελ Πόπολο θα συναντήσουμε πολλά δείγματα της vanitas. Ίσως το πιο εκκεντρικό, θα λέγαμε, είναι ο τάφος του Τζιοβάνι Μπατίστα Τζισλένι. Γεννημένος στην Ρώμη, εργάστηκε σαν βασιλικός αρχιτέκτονας στην Αυλή της Πολωνίας. Σχεδίασε μόνος του τον τάφο που βρίσκεται στην εκκλησία. Ο τάφος ξεχωρίζει εξαιτίας του μαρμάρινου σκελετού καλυμμένου με σάβανο, που βρίσκεται πίσω από ένα κιγκλίδωμα.
Πρέπει να σηκώσουμε το κεφάλι προς τα πάνω για να δούμε το άλλο τμήμα του τάφου, μια τοιχογραφία που απεικονίζει τον Τζισλένι ζωντανό. Κάτω από το πορτραίτο υπάρχει η επιγραφή: NEQUE HIC VIVUUS (ούτε εδώ ζωντανός), ενώ κάτω από τον σκελετό άλλη μια επιγραφή λέει: NEQUE ILLIC MORTUUS (ούτε εκεί νεκρός).

Άλλα δείγματα vanitas του 16ου και 17ου αιώνα στην εκκλησία:

Τάφος Μαρίας Φλαμινίας Οντεσκάλκι-Κίτζι

Ένας άλλος τάφος άξιος προσοχής είναι αυτός της εικοσάχρονης Μαρίας Φλαμινίας Οντεσκάλκι-Κίτζι. Όπως και οι Κίτζι, έτσι και οι Οντεσκάλκι είχαν δώσει στο παρελθόν έναν πάπα, τον Ιννοκέντιο ΙΑ’. Αν και υπήρχε ήδη το παρεκκλήσι Κίτζι, ο αρχιτέκτονας που ανέλαβε την εργασία θεώρησε πως το οικογενειακό παρεκκλήσι ήταν πολύ αυστηρό για την νεαρή και κατασκεύασε έναν μνημειακό τάφο έξω από αυτό.

Στο μνημείο υπάρχουν πολλά στοιχεία, όλα παρμένα από τα οικόσημα των δύο οικογενειών, εκτός από τους δύο αγγέλους στην κορυφή. Αρκετά «βαρύ» και φορτωμένο, αντιπροσωπεύει ένα θνήσκον μπαρόκ. Ίσως είναι και ο τελευταίος τάφος αυτού του στυλ.  Κατασκευάστηκε το 1771.

Ένα επαναλαμβανόμενο θέμα στην εκκλησία είναι οι άγγελοι. Κατά τη διάρκεια της αποκατάστασης από τον Μπερνίνι, αποφασίστηκε να τοποθετηθούν στα τόξα του κλίτους ζευγάρια από αγίες μαρτύρους, φτιαγμένα  από γυψομάρμαρο. Τα αγάλματα αυτά κατασκευάστηκαν από τους μαθητές του Μπερνίνι και ιδίως από τον Αντόνιο Ράτζι. Από τον Μπερνίνι σχεδιάστηκαν επίσης και τα δύο όργανα αριστερά και δεξιά της Αγίας Τράπεζας , στολισμένα και αυτά με αγγέλους. Ειδικά το δεξί όργανο είναι εκπληκτικό γιατί είναι επιχρυσωμένο και πλεγμένο με μια βελανιδιά, σύμβολο των Κίτζι. Ο Ράτζι φιλοτέχνησε επίσης και τους δύο αγγέλους που στηρίζουν μια εικόνα, στο δεξί μέρος του εγκάρσιου κλίτους.

 Το όργανο Τέστα, σχεδιασμένο από τον Μπερνίνι.

Το όργανο Τέστα, σχεδιασμένο από τον Μπερνίνι.

 Η εκκλησία της Σάντα Μαρία ντελ Πόπολο αποτελεί, μεταξύ των εκκλησιών της Ρώμης, ένα απόσταγμα αρκετών αιώνων ιστορίας της τέχνης και της αρχιτεκτονικής.
Πράγματι, είναι πολλές οι διαδρομές που συνυφαίνονται σε αυτήν την Εκκλησία, μία από τις πλουσιότερες σε έργα τέχνης στη Ρώμη. Από τον Μεσαίωνα, μέχρι την Αναγέννηση και το μπαρόκ, το αρχιτεκτονικό συγκρότημα της Σάντα Μαρία ντελ Πόπολο χαρακτηρίζεται από έναν μοναδικό εκλεκτισμό, όπου οι καλλιτεχνικές εκφράσεις των διάφορων εποχών συνδυάζονται μεταξύ τους αρμονικά. Σίγουρα αναγκαστική στάση σε μια διαδρομή τέχνης στην Ρώμη.

Η Σάντα Μαρία ντελ Πόπολο βρίσκεται εδώ.