Το 1632 ο Μπερνίνι είναι ένας νεαρός αλλά ήδη καταξιωμένος και γνωστός καλλιτέχνης στην υπηρεσία των παπών. Ο τελευταίος πάπας, Ουρβανός Η’, του έχει αναθέσει την κατασκευή του Ουρανού (μπαλντακίνο) του παπικού Βωμού του Αγίου Πέτρου. Ο Μπερνίνι, αφοσιωμένος σε αυτό τον σκοπό, πάνω στον οποίο εργάζεται από το 1624, δεν έχει πλέον χρόνο για άλλες εργασίες, ειδικά για διάφορες ιδιωτικές παραγγελίες. Ήταν διάσημος για τις διάφορες προτομές-πορτρέτα που καλλιτεχνούσε, μια από τις κυριότερες πηγές εσόδων του.
Οι προτομές του Μπερνίνι ήταν έργα ρυθμού μπαρόκ, φτιαγμένα με αληθοφάνεια και δεξιοτεχνία, όπου το εικονιζόμενο πρόσωπο πολλές φορές έμοιαζε να ήταν έτοιμο να μιλήσει. Ο καλλιτέχνης δεν αρκούνταν σε μια στατική αναπαράσταση, κατάφερνε αντίθετα να «παγώσει» τον χρόνο, ακινητοποιώντας μια καθορισμένη στιγμή, δίνοντας ψυχολογικό και εκφραστικό βάθος στο μάρμαρο. Σε όλη τη διάρκεια της ζωής του τού ζητήθηκε να φιλοτεχνήσει πορτρέτα παπών, βασιλέων, ευγενών και σημαντικών προσώπων με μεγάλη επιρροή στην εποχή τους.
Μια από αυτές τις σημαντικές μορφές της εποχής ήταν ο καρδινάλιος Σκιπίωνας Μποργκέζε. Ανιψιός του πάπα Παύλου Ε’, χάρη στον θείο του θα μορφωθεί, θα ανέλθει τα σκαλοπάτια της εκκλησιαστικής ιεραρχίας μέχρι τον βαθμό του καρδιναλίου και θα αποκτήσει πλούτη, ακίνητα και αξιώματα. Η αγάπη του για την τέχνη αλλά και το ισχυρό του όνομα θα τον κάνουν να εξελιχθεί σαν έναν από τους μεγαλύτερους συλλέκτες έργων τέχνης της εποχής. Με τον θάνατο του θείου του και την εκλογή του νέου πάπα Ουρβανού Η’, όταν πλέον η δύναμη θα περάσει στα χέρια μιας άλλης οικογένειας, αυτής των Μπαρμπερίνι, η ισχύς του θα αποδυναμωθεί και τελικά θα αποτραβηχτεί από την δημόσια ζωή.
Ο καρδινάλιος δεν ήταν άγνωστος στον Μπερνίνι, οι δύο είχαν συνεργαστεί όταν ο καρδινάλιος του είχε παραγγείλει διάφορες εργασίες, την εποχή της νεανικής περιόδου του καλλιτέχνη. Σε ηλικία 56 ετών θέλησε να αποκτήσει μια προτομή-πορτρέτο φιλοτεχνημένη από τον Μπερνίνι, αν και δεν έτρεφε πολλές ελπίδες, καθώς γνώριζε πως ο Μπερνίνι ήταν απασχολημένος στον Άγιο Πέτρο υπό τις διαταγές του πάπα και είχε διακόψει την φιλοτέχνηση αυτού του είδους. Για αυτό τον λόγο, αρχικά ο καρδινάλιος θα απευθυνθεί σε έναν άλλο γλύπτη, τον Τζουλιάνο Φινέλι, μαθητή του Μπερνίνι, ο οποίος ήταν ο μόνος σοβαρός ανταγωνιστής του στο συγκεκριμένο είδος, χωρίς βέβαια να είναι ισάξιος. O Φινέλι ήταν σχολαστικός και ακριβής στις λεπτομέρειες αλλά δεν κατάφερνε να δώσει την δύναμη της έκφρασης του Μπερνίνι. Η προτομή του Φινέλι φιλοξενείται σήμερα στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Ν.Υόρκης.
Ο Σκιπίωνας Μποργκέζε ωστόσο δεν θα τα παρατήσει και θα επιχειρήσει να πλησιάσει τον Μπερνίνι δια της πλαγίας οδού, ζητώντας το από τον πάπα, ο οποίος θα ικανοποιήσει την επιθυμία του και θα παραγγείλει στον Μπερνίνι την κατασκευή της προτομής για λογαριασμό του καρδινάλιου.
Αντίθετα από άλλους γλύπτες, ο Μπερνίνι δεν επέλεγε προσωπικά το μάρμαρο που προορίζονταν για τα γλυπτά, καθώς ήταν πεπεισμένος πως η γλυπτική ήταν μόνο θέμα διαμόρφωσης, εφευρετικότητας και δεξιοτεχνίας. Έτσι, θα εργαστεί πάνω σε ένα κομμάτι μαρμάρου Καράρας, δημιουργώντας ίσως το ωραιότερο και πιο αντιπροσωπευτικό από τα «ομιλούντα» πορτρέτα του. Ο καρδινάλιος στέκεται σε μια τυχαία στάση, με αυθόρμητη έκφραση και με το στόμα μισάνοιχτο, σαν να ετοιμάζεται να μιλήσει. Ακριβώς όπως ο Ρούμπενς και ο Βαν Ντάικ στις προσωπογραφίες του 17ου αιώνα, ο Μπερνίνι θα ανακαλύψει το μοτίβο του «διαλόγου με τον παρατηρητή» έτσι ώστε ο καρδινάλιος, παρόλο που απεικονίζεται σύμφωνα με τους κανόνες της επισημότητας, αποκτά μια οικεία διάσταση.
Η προτομή θα κοστίσει στον καρδινάλιο 1000 σκούδα (περίπου 50.000 €). Σαν προκαταρκτική εργασία, ο Μπερνίνι θα φτιάξει ένα σκίτσο και ένα μπρούτζινο μοντέλο, τα οποία σώζονται μέχρι σήμερα.
Τελειώνοντας την προτομή, θα την δώσει στους στιλβωτές για να την καθαρίσουν και να την λουστράρουν, πριν αυτή παρουσιαστεί στον παραγγελιοδόχο. Τότε είναι που οι στιλβωτές θα ανακαλύψουν την παρουσία μιας σχισμής στο μάρμαρο, ένα ελάττωμα του μαρμάρου στο ύψος μιας βλέβας του, η οποία διέτρεχε κατά μήκος του μετώπου και του κροτάφου του απεικονιζόμενου. Έτσι ο Μπερνίνι θα αναγκαστεί άρον άρον να φιλοτεχνήσει στα κρυφά μια δεύτερη προτομή για να αντικαταστήσει την πρώτη ελαττωματική. Ο γιός του Ντομένικο, στην βιογραφία του πατέρα του, θα γράψει πως η δεύτερη προτομή κατασκευάστηκε σε μόλις τρεις μέρες, ενώ ο ιστορικός Μπαλντινούτσι αναφέρει πως χρειάστηκαν 15 νύχτες αδιάκοπης εργασίας. Για το πώς παρουσιάστηκε η προτομή στον καρδινάλιο, υπάρχουν δύο εκδοχές:
H πρώτη αναφέρει πως ο καρδινάλιος είδε την πρώτη ελαττωματική προτομή πριν ακόμη καθαριστεί, εντυπωσιάστηκε και παρήγγειλε να ετοιμαστεί και να γυαλιστεί για να την παρουσιάσει επίσημα μπροστά στον πάπα. Εκεί ο Μπερνίνι θα μεταφέρει κρυφά και θα παρουσιάσει την δεύτερη, αλλά ο καρδινάλιος θα καταλάβει την διαφορά με την πρώτη που είχε ήδη δει και θα αναγκάσει την Μπερνίνι να ομολογήσει την αλήθεια.
Η δεύτερη εκδοχή λέει πως ο Μπερνίνι παρουσίασε στον καρδινάλιο την πρωτη προτομή, εγκωμιάζοντάς την και μη κάνοντας ουδεμία αναφορά στο ελάττωμα του μαρμάρου. Ο καρδινάλιος θα εκφράσει τις ευχαριστίες του για την εργασία, κρύβοντας την απογοήτευσή του για το ελάττωμα για να μην προσβάλλει τον Μπερνίνι. Τότε ο Μπερνίνι, μην θέλωντας να συνεχίσει το αστείο, θα αποκαλύψει στον καρδινάλιο και την δεύτερη προτομή που βρίσκονταν κρυμμένη δίπλα, αποσπώντας την έκπληξη και την χαρά του καρδιναλίου. [Ο καρδινάλιος θα αποδειχθεί διορατικός άνθρωπος, καθώς θα πεθάνει μόλις έναν χρόνο αργότερα, έχοντας έτσι προλάβει την τελευταία στιγμή να γίνει διάσημος και να συνδέσει, άθελά του, το όνομά του με την ιστορία της τέχνης].
Πολλοί κριτικοί θεωρούν την πρώτη προτομή ανώτερη της δεύτερης, χαρακτηρίζοντας αυτή την τελευταία σαν λιγότερο «αυθόρμητη». ‘Αλλοι επισημαίνουν τα πλεονεκτήματα της δεύτερης, χαρακτηρίζοντάς την σαν έργο μιας ιδιοφυίας, ένα από τα μεγαλύτερα πορτρέτα όλων των εποχών.
Και οι δύο προτομές βρίσκονται στην Γκαλερία Μποργκέζε, κάποτε μια από τις κατοικίες του καρδινάλιου.
Leave A Comment