EUR, η «τρίτη Ρώμη»

Το 1935, ύστερα από πρόταση του Τζουζέπε Μποτάι, μεγαλοστελέχους του Φασιστικού Κόμματος, θεωρητικού του Συντεχνιασμού και κυβερνήτη της Ρώμης, ο Μπενίτο Μουσολίνι θα αποφασίσει να προτείνει την Ρώμη σαν έδρα για την διεξαγωγή της Παγκόσμιας Έκθεσης του 1942. Σκοπός ήταν ο εορτασμός της εικοστής επετείου της «Πορείας προς την Ρώμη» του 1922, η προβολή των αποικιακών επιτευγμάτων και η εξύμνηση του φασισμού, διαμέσου μιας Έκθεσης η οποία δεν θα αποτελούνταν από προσωρινά κτίρια, όπως συνηθίζονταν στις προηγούμενες παγκόσμιες εκθέσεις, αλλά από ένα σύστημα μόνιμων κτιρίων, αστικών υποδομών, δημόσιων υπηρεσιών και χώρους πρασίνου, που προορίζονταν να διαρκέσουν για την «αιωνιότητα». Η ιδέα ήταν να δημιουργηθεί μια νέα Ρώμη, άξια της πρωτεύουσας της Ιταλίας και του ενδόξου παρελθόντος της, μακριά από το γραφικό κέντρο της παλιάς πόλης, η οποία θα μπορούσε να ανταγωνιστεί με τις μεγάλες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες. Η ‘Εκθεση θα έπρεπε να ήταν ένα είδος Ολυμπιάδας του πολιτισμού, στην οποία φυσικά θα θριάμβευε ο ιταλικός πολιτισμός, χάρη στη μνημειώδη αρχιτεκτονική.

Σαν έδρα επιλέχτηκε μια περιοχή 6 χιλιόμετρα έξω από την Ρώμη, πάνω στον οδικό άξονα που οδηγούσε από τα Λουτρά του Καρακάλλα στην Όστια και στην θάλασσα. Ονομάστηκε αρχικά E42 (Esposizione 1942) και λίγα χρόνια αργότερα EUR (Esposizione Universale Roma), όνομα που κράτησε μέχρι σήμερα. Αλλά και «Λευκή Πόλη», «Τρίτη Ρώμη» κατά την φασιστική περίοδο.

Το 1936 ο Γενικός Επίτροπος του Οργανισμού E42, Vittorio Cini, παρουσίασε στον Μουσολίνι μια λίστα με τα μεγαλύτερα ονόματα της αρχιτεκτονικής και της πολεοδομίας. Ξεκίνησαν οι διάφορες υποβολές προσφορών και προτάσεων, οι οποίες θα έπρεπε να ακολουθήσουν τα κριτήρια της «οικουμενικότητας και την παράδοσης». Στις προτάσεις συμμετείχε όλη η αφρόκρεμα της εποχής και κάθε υποψηφιότητα έπρεπε να τηρεί δύο προύποθέσεις: Oι συμμετέχοντες στον διαγωνισμό έπρεπε να δηλώσουν υπεύθυνα την προσήλωσή τους στις (φασιστικές) αρχές που εμπνέονταν η Έκθεση και ταυτοχρονα πως δεν ανήκαν στην εβραϊκή φυλή. Το 1937 ο Μουσολίνι θα φυτέψει το πρώτο πεύκο. Κατά τη διάρκεια του 1938 απαλλοτριώθηκαν 400 εκτάρια γης και ξεκίνησαν τα πρώτα εργοτάξια.
Ανάμεσα στα ονόματα που επιλέχτηκαν δεσπόζει αυτό του Marcello Piacentini, ο οποίος θα αναλάβει και την διεύθυνση ολόκληρου του σχεδίου. Το μοντέλο ήταν εμπνευσμένο, σύμφωνα με τη φασιστική ιδεολογία, από την κλασική ρωμαϊκή πολεοδομία με την προσθήκη στοιχείων ιταλικής ρασιοναλιστικής αρχιτεκτονικής, η οποία ωστόσο παραμένει σε μειοψηφία, σε σύγκριση με την «απλοποιημένο νεοκλασικισμό» του Piacentini.

Το σχέδιο προέβλεπε ένα σύστημα δρόμων σε ορθογώνιους άξονες και μεγαλοπρεπή εντυπωσιακά κτίρια, ογκώδη και τετραγωνισμένα, ως επί το πλείστον χτισμένα με λευκό μάρμαρο και τραβερτίνη,  σαν τους ναούς και τα κτίρια της αρχαίας αυτοκρατορικής Ρώμης. Το στοιχείο-σύμβολο αυτού του αρχιτεκτονικού μοντέλου θα ήταν το «τετράγωνο Κολοσσαίο», όνομα που δόθηκε στο Μέγαρο του Ιταλικού Πολιτισμού, εμπνευσμένο από την μεταφυσική τέχνη.

Το μοντέλο του ΕUR.

Η έκθεση, ωστόσο, δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ, λόγω του ξεσπάσματος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και δεν ολοκληρώθηκε ποτέ το αρχικό σχέδιο: Όταν παρουσιάστηκε το τελικό σχέδιο το 1939 ο πόλεμος είχε ήδη αρχίσει και οι εργασίες επιβραδύνθηκαν δραστικά, μέχρι που σταμάτησαν οριστικά τρία χρόνια αργότερα, ακριβώς το 1942, έτος που σύμφωνα με τις προθέσεις το συγκρότημα θα έπρεπε να εγκαινιαστεί.

Κατά τον Β΄ Π.Π. και από το 1943 και μετά, τα κτίρια χρησομοποιήθηκαν για την στρατοπέδευση πρώτα γερμανικών μονάδων και ύστερα συμμαχικών. Αμέσως μετά τον πόλεμο στο εργοτάξιο, ή μάλλον στα ερείπια του, θα εγκατασταθούν πρόσφυγες πολέμου ενώ η ίδια η ύπαρξη του συγκροτήματος θα προκαλέσει αρκετή αμηχανία στην μεταπολεμική Ιταλία. Αρχικά η πρόθεση ήταν η εκ θεμελίων καταστροφή του αλλά ύστερα από αυτό το αρχικό «εικονοκλαστικό» μένος, επιχειρήθηκε με επιτυχία η αποπεράτωσή του και η χρησιμοποίησή του. Οι νέες εργασίες άρχισαν στις αρχές της δεκαετίας του ’50 και ολοκληρώθηκαν στο τέλος της. Ευκαιρίες αξιοποίησης στάθηκαν η Γεωργική Έκθεση του 1953 και ιδιαίτερα οι Ολυμπιακοί Αγώνες του 1960, κατά τους οποίους το EUR έγινε ένας από τους κύριους πόλους, μαζί με τον  Foro Italico. Η πρώην φασιστική «λεωφόρος της Αυτοκρατορίας» που το διασχίζει μετονομάστηκε σε via Cristoforo Colombo, κατασκευάστηκαν υποδομές, κατοικίες, μουσεία,  αθλητικό μέγαρο, μεταφέρθηκαν κρατικοί οργανισμοί και υπουργεία, εφοδιάστηκε με γραμμή μετρό.

Κυριότερα κτίρια

Palazzo Uffici (Μέγαρο των Γραφείων)

Ήταν το πρώτο κτίριο που ολοκληρώθηκε (1939).  Έδρα των γραφείων του τότε Οργανισμού Παγκόσμιας Έκθεσης της Ρώμης, εξακολουθεί να κατέχει αυτή την λειτουργία ακόμη και μετά τον εταιρικό μετασχηματισμό αυτού του οργανισμού στον σημερινό που διαχειρίζεται το συγκρότημα. Μετά την πτώση του φασισμού χρησιμοποιήθηκε σαν αρχηγείο του Γερμανικού στρατού και κατόπιν εκεί εγκαταστάθηκε η Διοίκηση των Βρετανικών δυνάμεων. Στην πρόσοψή του υπάρχει μια μεγάλη επιγραφή, απόσπασμα ενός λόγου του 1925 του δικτάτορα,  όπου ο Μουσολίνι…προφήτευε: «Η Τρίτη Ρώμη θα απλωθεί πάνω σε άλλους λόφους, κατά μήκος του ιερού ποταμού, μέχρι τις ακτές της Τυρρηνικής» (Εικ. 1). Δεν είναι το μοναδικό φασιστικό στοιχείο του κτιρίου: Μπροστά από την είσοδο υπάρχει ένα μπρούτζινο άγαλμα που απεικονίζει έναν έφηβο να χαιρετάει φασιστικά (Εικ. 2). Μετά τον  Β’ Π.Π. το άγαλμα τροποποιήθηκε με την προσθήκη αθλητικών γαντιών και μετονομάστηκε σε «πνεύμα του αθλητισμού».
Επίσης, δίπλα στην είσοδο υπάρχει ένα μαρμάρινο ανάγλυφο που απεικονίζει την ιστορία της Ρώμης, από την λύκαινα που ταΐζει τους Ρωμύλο και Ρώμο, μέχρι τον Μουσολίνι πάνω σε άλογο (Εικ. 3). Τέλος, μέχρι πρόσφατα στα υπόγεια του μεγάρου φυλάσσονταν 3 τεράστιες κεφαλές του Μουσολίνι.

Εικ. 1

]Palazzo della Civiltà Italiana (Μέγαρο Ιταλικού Πολιτισμού)

Σχεδιάστηκε το 1937 και εγκαινιάστηκε, ατελές, το 1940. Οι εργασίες ολοκληρώθηκαν κατά την δεκαετία του ΄50. Πήρε το προσωνύμιο «τετράγωνο Κολοσσαίο», λόγω του σχήματός του (παραλληλεπίπεδο με τετράγωνη βάση). Αποτελούσε υμνωδία στον Ιταλικό λαό, στον φασισμό και στο πρόσωπο του Μουσολίνι. Κάθε όψη παρουσιάζει 54 τόξα, 6 σε κάθε στήλη και 9 σε κάθε σειρά, όσα και τα γράμματα του ονοματεπωνύμου του Μουσολίνι (Benito Mussolini).  H ευρεία χρήση ταβερτίνη το συνδέει άμεσα με την αρχιτεκτονική της αρχαίας Ρώμης. Στις 4 πλευρές της βάσης υπάρχουν 28 αλληγορικά αγάλματα που εκπροσωπούν ισάριθμες αρετές του ιταλικού λαού.

Στην κύρια πρόσοψη ξεχωρίζει χαραγμένη με κεφαλαία γράμματα η επιγραφή: « Ένα έθνος ποιητών, καλλιτεχνών, ηρώων, αγίων, στοχαστών, επιστημόνων, εξερευνητών, μεταναστών». Κατά το 1943, αμέσως μετά την ιταλική συνθηκολόγηση,  στα σκαλοπάτια του δόθηκε μάχη μεταξύ Γερμανών αλεξιπτωτιστών και ιταλικών μονάδων. Έχει χαρακτηριστεί κτίριο πολιτιστικού ενδιαφέροντος και στο εσωτερικό του επιτρέπονται μόνο εκθέσεις και μουσειακές δραστηριότητες. Έχει ενοικιαστεί μέχρι το 2028 στον όμιλο μόδας Fendi.

Palazzo della Civiltà Italiana

Palazzo della Civiltà Italiana

Archivio Centrale dello Stato (Κεντρικά Αρχεία του Κράτους)

Αρχικά το κτίριο ήταν προορισμένο να φιλοξενήσει την έκθεση  πάνω στην εθνική οικονομική αυτονομία (autarchia), στον φασιστικό συντεχνιασμό και στην κοινωνική πρόνοια, κατά την Έκθεση του 1942. Μέχρι τον πόλεμο είχαν τεθεί μόνο τα θεμέλια και κάποιες φέρουσες δομές. Από το 1960 φιλοξενεί τα Κεντρικά Αρχεία του Κράτους.

Κεντρικά Αρχεία του Κράτους

Basilica dei Santi Pietro e Paolo (Βασιλική των Απ. Πέτρου και Παύλου)

Βρίσκεται στο υψηλότερο σημείο του EUR. Και εδώ οι εργασίες άρχισαν το 1939 και διακόπηκαν κατά την περίοδο του πολέμου. Θα καταστραφεί μερικώς κατά την διάρκεια ενός συμμαχικού βομβαρδισμού το 1943 ενώ στο εργοτάξιο του ναού και στην βάση της σκάλας που οδηγεί σε αυτόν θα διεξαχθεί μάχη μεταξύ Γερμανών και Ιταλών. Οι εργασίες θα ξαναρχίσουν το 1953 και θα εγκαινιαστεί 2 χρόνια αργότερα.

Βασιλική των Αγ. Πέτρου και Παύλου

Οbelisco Marconi (Οβελίσκος Μαρκόνι)

Ο οβελίσκος είχε παραγγελθεί από τον ίδιο τον Μουσολίνι, σαν φόρος τιμής στον εφευρέτη Γουλιέλμο Μαρκόνι. Έχει ύψος 45 μ. και ανεγέρθηκε το 1959 λίγο πριν τους Ολυμπιακούς Αγώνες. Είναι κατασκευασμένος από σκυρόδεμα  και καλυμμένος από 92 μαρμάρινα σκαλισμένα πλαίσια. Στο αρχικό σχέδιο καλλώπιζε την άλλοτε «αυτοκρατορική πλατεία», σήμερα piazza Guglielmo Marconi.

Οβελίσκος Μαρκόνι

Palazzo dei Congressi (Συνεδριακό Μέγαρο)

Θεωρούνταν ένα από τα κυριότερα κτίρια του EUR. Οι εργασίες θα ξεκινήσουν το 1939 αλλά θα σταματήσουν με τον πόλεμο, λίγο πριν αποπερατωθεί. Αμέσως μετά τον πόλεμο άλλα επείγοντα θέματα επισκίασαν τις αρχιτεκτονικές απαιτήσεις της πρωτεύουσας και μόνο το 1953 θα ολοκληρωθεί και θα ανοίξει για το κοινό. Το 1960 θα φιλοξενήσει τους αγώνες ξιφασκίας της Ολυμπιάδας.

Συνεδριακό Μέγαρο

Πίσω και πλάγια όψη

Palazzi dell’INA e dell’INPS (Μέγαρα Εθνικού Ινστιτούτου Ασφαλειών και Εθνικού Ιδρύματος Κοινωνικής Πρόνοιας)

Λίγα μέτρα δίπλα από την Piazza Guglielmo Marconi βρίσκεται η πλατεία των Ηνωμένων Εθνών, η οποία πλαισιώνεται από δύο σχεδόν πανομοιότυπα συμμετρικά μέγαρα, τα οποία σχηματίζουν δυο ημικύκλια εμπνευσμένα από την Αγορά του Τραϊανού. Επί φασισμού η πλατεία είχε σχεδιαστεί για να λειτουργεί σαν σκηνικό για την «Πύλη της Αυτοκρατορίας» που όμως δεν κατασκευάστηκε ποτέ. Οι εργασίες για τα δύο μέγαρα ξεκίνησαν το 1940 και τελείωσαν το 1952. Και τα δύο χαρακτηρίζονται από μια επίστρωση από μάρμαρο των Άλπεων και διαθέτουν κρυπτοστοά με κίονες. Αρχικά σχεδιάστηκαν για να φιλοξενήσουν εκθέσεις και επιδείξεις και αργότερα για γραφεία. Το κάθε μέγαρο φέρει στην όψη δύο μαρμάρινα ανάγλυφα συμπλέγματα με θεματολογία σχετική με το μεγαλείο και την ιστορία της Ιταλίας.

Στο EUR υπάρχει επίσης μια μουσειακή περιοχή η οποία περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, το Μουσείο Ρωμαϊκού Πολιτισμού, το Εθνικό Μουσείο του Μεσαίωνα, το Εθνικό Μουσείο Λαϊκής Τέχνης και Παραδόσεων, το Εθνικό Μουσείο Προϊστορίας και Εθνογραφίας και ένα νέο πλανητάριο μαζί με το Μουσείο Αστρονομίας, που άνοιξε το 2004.

Το Μουσείο Ρωμαϊκού Πολιτισμού (σήμερα κλειστό λόγω ανακαίνισης) τεκμηριώνει τις διάφορες πτυχές του ρωμαϊκού πολιτισμού, συμπεριλαμβανομένων ηθών και εθίμων, διαμέσου μιας πλούσιας συλλογής αντιγράφων αγαλμάτων, εκμαγείων από μαρμάρινα ανάγλυφα, αρχιτεκτονικών μοντέλων έργων και μνημείων, εργαλείων, ηδών καθημερινής χρήσης. Ανάμεσα στα έργα που εκτίθενται ξεχωρίζουν δύο: το πλήρες σύνολο των εκμαγείων της Στήλης του Τραϊανού και η τεράστια μακέτα της αυτοκρατορικής Ρώμης, μοναδική στον κόσμο.

Το Μουσείο Ρωμαϊκού Πολιτισμού και η είσοδός του.

Σήμερα το EUR είναι μια πόλη-πάρκο με αρκετό πράσινο και μια τεχνητή λίμνη. Έγινε το κέντρο του τομέα των υπηρεσιών, όπου έχουν την έδρα τους πολλές ιδιωτικές και δημόσιες εταιρείες. Παράλληλα έγινε και περιοχή κατοικιών, μια διάσταση η οποία ήταν ήδη μέρος του φασιστικού προγράμματος. Δεν έγινε εντατική εκμετάλλευση, αλλά οικοδομήθηκαν βίλες και μονακατοικίες για δύο-τρεις οικογένειες και κάποιες κομψές πολοικατοικίες, με αποτέλεσμα το να κατοικεί κανείς στο EUR να γίνει  status symbol. Το EUR δεν κατάφερε να φτάσει στο επίπεδο του Μουσείου Guggenheim του Μπιλμπάο, αναγκαστικός σταθμός  ενός αρχιτεκτονικού τουρισμού, αλλά οι γεωμετρικές γραμμές του που θυμίζουν ατμόσφαιρα του De Chirico τονίζουν την ετερότητά του, σαν να ανήκει σε έναν ξεχωριστό κόσμο.

Το EUR βρίσκεται εδώ.