Φυλακές του Μαμερτίνου

«Υπάρχει στη φυλακή ένα μέρος που ονομάζεται Tullianum, λίγο προς τα αριστερά ανεβαίνοντας, περίπου 12 πόδια κάτω από το έδαφος. Είναι ολόγυρα κλεισμένο από στιβαρούς τοίχους και η οροφή είναι φτιαγμένη από πέτρινη καμάρα. Η εμφάνισή του είναι αποκρουστική και τρομακτική λόγω της αμέλειας, του σκοταδιού, της δυσωδίας».

Σαλλούστιος, De Coniuratione Catilinae, 55

Οι Φυλακές του Μαμερτίνου είναι μια αρχαία φυλακή, η παλαιότερη φυλακή στη Ρώμη (και σύμφωνα με ορισμένους η παλαιότερη στον κόσμο) και βρίσκεται στην Ρωμαϊκή Αγορά.
Δεν φιλοξενούσε κοινούς κατάδικους αλλά ήταν η φυλακή – σύμβολο για τους επιφανείς κρατούμενους της αρχαίας Ρώμης και δεν είναι τυχαίο πως βρίσκεται σε κεντρική περιοχή κοντά στην Ιερά Οδό στην Ρωμαϊκή Αγορά.  Εδώ, για περίπου χίλια χρόνια, ρίχτηκαν αλυσοδεμένοι περιμένοντας την εκτέλεση οι μεγάλοι εχθροί του λαού και του κράτους, οι μεγάλοι ηττημένοι και οι μεγάλοι προδότες της Ρώμης: από τον βασιλιά των Σαμνιτών Γάιο Πόντιο και τον βασιλιά της Νουμιδίας Ιουγούρθα μέχρι τον βασιλιά των Γαλατών Βερκιγγετόριξ, από τον Απόστολο Πέτρο και τους συνωμότες του Κατιλίνα μέχρι τον Σίμωνα γιο του Γιώρα, έναν από τους αρχηγούς των επαναστατημένων Ιουδαίων κατά τον μεγάλο πόλεμο εναντίον της Ρώμης.

Οι Φυλακές του Μαμερτίνου. Καταλαμβάνουν 2 επίπεδα κάτω από το έδαφος, στους πρόποδες του λόφου του Καπιτωλίου. Αριστερά βρίσκεται η Ρωμαϊκή Αγορά. Πάνω από τις φυλακές οικοδομήθηκε ο ναός του «Αγίου Ιωσήφ των ξυλουργών» από την αντίστοιχη συντεχνία. Στο βάθος αριστερά το Καπιτώλιο.

Η είσοδος των φυλακών. Πίσω από το προστατευτικό τζάμι διακρίνεται η αυθεντική ρωμαϊκή πρόσοψη. Η επιγραφή «C. VIBIUS RUFINUS e M. COCCEIUS NERVA» αναφέρεται στους ύπατους Ρουφίνιο και Νέρβα που επιμελήθηκαν την ανακαίνιση υπό αυτοκρατορίας Τιβέριου.

Tullianum

To συγκρότημα των φυλακών αποτελούνταν από στοές σκαμμένες στον πορώδες βράχο του λόφου (lautumiae) και ήταν πολύ μεγαλύτερο από το τμήμα που έχει επιζήσει μέχρι σήμερα και το οποίο αντιπροσωπεύει το πιο απόκρυφο μέρος της φυλακής, το Tullianum, συγκρίσιμο με το τμήμα υψηλής ασφαλείας των σημερινών φυλακών.

Το Tullianum βρίσκονταν ένα επίπεδο κάτω από τις υπόλοιπες φυλακές και ή πρόσβαση σε αυτό γίνονταν μόνο διαμέσου μιας στρογγυλής καταπακτής. Είχε κυκλικό θολωτό σχήμα και ήταν κατασκευασμένο από πεπερίνο, μια πορώδη πέτρα. Στο δάπεδο υπήρχε ένα πηγαδάκι με βάθος μισό μέτρο περίπου, από το οποίο έρεε πηγήσιο νερό. Κατά τον 14° αι. κατασκευάστηκε και μια σκάλα επικοινωνίας που χρησιμοποιείται μέχρι σήμερα. Στο Tullianum ρίχνονταν οι καταδικασμένοι σε θάνατο και εκεί θανατώνονταν με στραγγαλισμό, αποκεφαλισμό, ή πείνα.

Το Tullianum, στα έγκατα της φυλακής. Στο δάπεδο διακρίνεται ένα πηγαδάκι. Η αναμνηστική πλάκα αναφέρει πως εδώ φυλακίστηκαν και αλυσοδέθηκαν σε μια στήλη οι απόστολοι Παύλος και Πέτρος.

Οι Ρωμαίοι ιστορικοί κάνουν διάκριση μεταξύ της κοινής φυλακής στο πρώτο επίπεδο και του Tullianum. Στο πρώτο κρατούνταν οι συλληφθέντες εγκληματίες που περίμεναν να δικαστούν και οι συνθήκες ήταν κάπως καλύτερες, ενώ στο δεύτερο γίνονταν ως επί το πλείστον οι μυστικές εκτελέσεις. Εκεί οι κρατούμενοι φυλάσσονταν με δεσμά στα χέρια (manicae) και στα πόδια (compedes). Το συγκρότημα ήταν η μοναδική φυλακή της Ρώμης και ο αριθμός των κρατουμένων ήταν περιορισμένος. Αυτό γιατί η φυλάκιση ως ποινή ήταν άγνωστη στη ρωμαϊκή δικαιοσύνη, η οποία προέβλεπε πρόστιμα, δήμευση, εξορία ή και θάνατο, αλλά όχι φυλάκιση με έξοδα του κράτους. Η κράτηση προβλέπονταν μόνο σαν προληπτικό μέτρο, εν αναμονή της δίκης.

Αν και το Tullianum περιγράφεται σαν μέρος με απάνθρωπες συνθήκες, ωστόσο οι συνθήκες αυτές δεν διέφεραν τόσο πολύ από τις συνθήκες των παπικών φυλακών του 18ου αι. στο Κάστρο του Αγγέλου όπου φυλακίστηκε ο Καλιόστρο, σε ένα κελί χωρίς πόρτα και παράθυρο, με μια καταπακτή στην οροφή και μια σανίδα για κρεβάτι.

Στο Tullianum οι κατάδικοι θανατώνονταν και ύστερα τα σώματά τους, γυμνά, σέρνονταν με γάντζους στον διπλανό δημόσιο δρόμο, για παραδειγματισμό. Στην περίπτωση που ο κατάδικος ήταν κάποιος αιχμάλωτος βασιλιάς ή ξακουστός αντίπαλος, τότε η εκτέλεση γίνονταν δημόσια, ώστε να συμβάλλει στον θρίαμβο του νικητή.

Αριστερά η λίστα με τα ονόματα των επιφανών θυμάτων των πολέμων της Ρώμης που εκτελέστηκαν στο Tullianum. Δεξιά η λίστα με τα ονόματα των χριστιανών μαρτύρων.

Χριστιανική παράδοση: Πέτρος και Παύλος

Η μεσαιωνική χριστιανική αγιογραφία αναφέρει πως στο Tullianum φυλακίστηκαν οι απόστολοι Πέτρος και Παύλος επί Νέρωνα και πως έκαναν να αναβλύσει η πηγή στο υπόγειο κελί για να βαπτίσουν χριστιανούς τους δεσμοφύλακές τους. Αυτή η μεσαιωνική παράδοση επέτρεψε την διατήρηση των ρωμαϊκών φυλακών και τα δύο επίπεδα μετατράπηκαν σε παρεκκλήσια και τόπος προσκυνήματος.

Πως το μέρος αυτό στάθηκε για εννέα μήνες τόπος φυλάκισης του Πέτρου και Παύλου είναι μόνο ένας μύθος μεσαιωνικής προέλευσης. Επίσης, οι ιστορίες που συνδέονται με τη στήλη – που σύμφωνα με το μύθο αλυσοδέθηκαν οι δύο Απόστολοι –  και το σημείο του τοίχου όπου ο Πέτρος χτύπησε το κεφάλι του, είναι μόνο προϊόν λαϊκής πίστης.
Μάλλον ο τόπος έπαψε να λειτουργεί σαν φυλακή και μετατράπηκε σε τόπο προσκυνήματος ήδη από το 314 μ.Χ., όταν ο Πάπας Σιλβέστρος τον αφιέρωσε στον Άγιο Πέτρο.  Μερικές τοιχογραφίες που χρονολογούνται από τον όγδοο αιώνα και που προέκυψαν εκ του μηδενός κατά τις τελευταίες έρευνες, τεκμηριώνουν αυτή την γρήγορη μετατροπή σε τόπο λατρείας.

Το παρεκκλήσι στο πρώτο επίπεδο, πάνω από το Tullianum. Διακρίνονται οι προτομές των δύο αποστόλων

Ο θρύλος λέει πως ο Πέτρος, κατεβαίνοντας στο Tullianum, χτύπησε το κεφάλι του στον τοίχο, αφήνοντας με αυτόν τον τρόπο το στίγμα του στην πέτρα.

Παλαιοχριστιανική τοιχογραφία

Πάντως, οι δύο απόστολοι σε καμία περίπτωση δεν εκτελέστηκαν εκεί. Η εκτέλεση του Πέτρου έλαβε τόπο στο λόφο του Βατικανού και αυτή του Παύλου στην περιοχή Acque Salvie.

Άγιος Ιωσήφ των Ξυλουργών

Θα ολοκληρώσουμε την επίσκεψη μας στην φυλακή του Μαμερτίνου, μπαίνοντας στον ναό που βρίσκεται ακριβώς από πάνω.

Το 1540 η συντεχνία των ξυλουργών ενοικίασε σαν συντεχνιακό ναό τον ναό του Αγίου Πέτρου που είχε κατασκευαστεί κατά τον 4° αιώνα. Στο τέλος του αιώνα αποφασίστηκε η κατασκευή ενός νέου ναού που θα αφιερώνονταν στον προστάτη τους Άγιο Ιωσήφ και για τις εργασίες μίσθωσαν τον γνωστό αρχιτέκτονα Giacomo della Porta.

Το κόστος για την επίσκεψη στις φυλακές είναι κάπως ακριβό (10€) και αυτό μάλλον οφείλεται στις τελευταίες εργασίες συντήρησης και ανακαίνισης, καθώς  και στην δημιουργία ενός μικρού μουσείου.
Η Φυλακή του Μαμερτίνου βρίσκεται εδώ.