«… πανηγύρεις τε παντοδαπάς συνεκρότει, ιπποδρόμους τε κατασκευάσας και θέατρα…»
Ηρωδιανός, «Τῆς μετὰ Μάρκον βασιλείας ἰστορίαι» V, 6, 6 (αναφερόμενος στον αυτοκράτορα Ηλιογάβαλο)

Ιστορική αναδρομή

Κατά τον 2° αιώνα μ.Χ. ο αυτοκράτορας Σεπτίμιος Σεβήρος, πατέρας του Καρακάλλα, θα αποφασίσει να ανεγείρει μια προαστιακή έπαυλη εκτός των τειχών της πόλης αλλά αρκετά κοντά ώστε σε περίπτωση ανάγκης να μπορεί να επιστρέψει αμέσως στο παλάτι. Στην περιοχή δεν υπήρχε τίποτε άλλο εκτός από τάφους και υδραγωγεία. Ήταν ένα από τα ψηλότερα σημεία πλησίον της πόλης και από την διπλανή Porta Maggiore περνούσαν 5 από τα 11 συνολικά υδραγωγεία που τροφοδοτούσαν την πόλη με νερό.
Η έπαυλη (που ουστιαστικά θα μεταβληθεί σε ανάκτορο) ήταν μεγαλειώδης με διάφορα οικήματα και αίθουσες, διατηρούσε μάλιστα και ένα αμφιθέατρο (Amphitheatrum Castrense) και έναν ιδιωτικό ιππόδρομο (Circus Varianus). Το σύμπλεγμα συμπλήρωναν τα Ελενιανά Λουτρά, κατασκευασμένα από τον Σεπτίμιο Σεβήρο και ανακαινισμένα από την Ελένη, μητέρα του Κωνσταντίνου. Αρχικά η έπαυλη πήρε το όνομα του τόπου, Horti Spei Veteris, ενώ αργότερα τα ανάκτορα έγιναν γνωστά σαν Palatium Sessorianum ή Sessorium (Σεσσόριο), όνομα για το οποίο οι ιστορικοί δεν είναι σίγουροι για την προέλευση, ίσως σημαίνει τόπος διαμονής αλλά και συνέλευσης.

ΟΙ εργασίες θα ολοκληρωθούν από τον αυτοκράτορα Ηλιογάβαλο.

Χάρτης της αρχαίας Ρώμης. Διακρίνονται η παλιά και η νέα οχυρωματική περίβολος του Αυρηλιανού.

Το σύμπλεγμα του ανακτόρου του Σεσσόριου (Sessorium) με τις δομές που υπάρχουν σήμερα.

Μετά τον θάνατο του Σεπτίμιου Σεβήρου η έπαυλη θα περιέλθει στους γιούς του και στους επόμενους αυτοκράτορες, για ένα συνολικό διάστημα 60-70 ετών, μέχρι το 275 μ.Χ. Είναι η χρονιά που ο αυτοκράτορας Αυρηλιανός θα αποφασίσει την ανέγερση νέων τειχών, τα οποία θα πάρουν και το όνομά του. Η Ρώμη δεν αισθάνεται πλέον ασφαλής καθώς οι επιδρομές των γερμανικών φυλών και των Γότθων γίνονται όλο και πιο απειλητικές. Ο Αυρηλιανός βιάζεται να υψώσει τα νέα τείχη και για αυτό τον λόγο θα αποφασιστεί να ενσωματωθεί οτιδήποτε βρίσκεται πάνω στην νέα χάραξη, ώστε να εξοικονομηθεί χρόνος. Και πράγματι, τα νέα τείχη, μήκους 19 χιλιομέτρων, θα τελειώσουν μέσα σε 3 μόλις χρόνια.  Συνέπεια αυτής της απόφασης για την έπαυλη θα είναι η ενσωμάτωση του αμφιθεάτρου στα τείχη, σχηματίζοντας ένα είδος κυκλικού προμαχώνα. Ο ιππόδρομος θα έχει χειρότερη τύχη, καθώς τα τείχη θα τον κόψουν στα δύο.

Βασιλική του Τίμιου Σταυρού. Δεξιά διακρίνεται ο κακοδιατηρημένος τοίχος του κήπου, άλλοτε αμφιθέατρο.

Βασιλική του Τίμιου Σταυρού. Δεξιά διακρίνεται ο κακοδιατηρημένος τοίχος του κήπου, άλλοτε αμφιθέατρο.

Θα περάσουν ακόμα περίπου 40 χρόνια και ο νέος αυτοκράτορας, Μέγας Κωνσταντίνος, ο οποίος δεν αγαπούσε ιδιαίτερα την Ρώμη και προτιμούσε την Κωνσταντινούπολη, την Νέα Ρώμη, θα στείλει την μητέρα του, Ελένη, να μείνει στην παλιά έπαυλη. Μετά το ταξίδι της Ελένης στους Αγίους Τόπους, όπου η παράδοση της αποδίδει την εύρεση του Τίμιου Σταυρού και την μεταφορά θραυσμάτων του Σταυρού και άλλων κειμηλίων στην Ρώμη, με απόφασή της θα οικοδομηθεί στο χώρο της μεγάλης αίθουσας του ανακτόρου ο ναός του Τιμίου Σταυρού της Ιερουσαλήμ. Μετά τον θάνατο της Ελένης τα ανάκτορα δεν θα χρησιμοποιηθούν άλλο, αν και θα παραμείνουν στην κυριότητα του αυτοκράτορα. Η παρακμή θα ξεκινήσει από το 410 μ.Χ., χρονιά της άλωσης της πόλης από τον Αλάριχο. Μετέπειτα ο Θεοδώριχος θα εκτελέσει κάποιες εργασίες αλλά αποκλειστικά στην στέγη της εκκλησίας. Η επιδημία πανώλης του 590 θα δώσει το τελειωτικό χτύπημα στην περιοχή, η οποία θα ερημωθεί από κατοίκους και θα χρησιμοποιηθεί μόνο για καλιέργεια και βοσκή.

Ο Μεσαίωνας θα βρει την περιοχή ακόμη ερημωμένη και εγκαταλελειμμένη (η πόλη μετρούσε μόλις 30.000 κατοίκους). Το ανάκτορο έχει πλέον ξεχαστεί και σπουδαιότητα έχει πλέον μόνο η βασιλική. Τον 11° αιώνα ο Άγιος Μπρούνο της Κολωνίας,  ιδρυτής του Τάγματος των Καρθουσιανών αναζητούσε ένα μέρος στην Ρώμη για την ανέγερση ενός μοναστηριού. Η πρώτη επιλογή ήταν ο χώρος των Θερμών του Διοκλητιανού αλλά ο πάπας του το αρνήθηκε, δίνοντάς του εναλλακτικά τον χώρο του πρώην ανακτόρου. Εκεί οι Καρθουσιανοί θα ιδρύσουν το μοναστήρι τους, μετατρέποντας το αμφιθέατρο σε μοναστηριακό κήπο, καλλιεργώντας βρώσιμα και φαρμακευτικά φυτά. Συνέχιζαν βέβαια να ενοχλούν τον πάπα ζητώντας την εκχώρηση των Θερμών του Διοκλητιανού, μέχρι που το 1561, ίσως μην αντέχοντάς τους άλλο, ο πάπας θα τους κάνει την χάρη. Έτσι θα οικοδομηθεί η Santa Maria degli Angeli, σχεδιασμένη από τον Μιχαήλ Άγγελο και το πανέμορφο μοναστήρι με τον κήπο που βλέπουμε σήμερα, στις Θέρμες του Διοκλητιανού.
Το παλιό μοναστήρι τότε πέρασε στο Τάγμα των Κιστερκιανών μοναχών που το κράτησαν μέχρι το 2010, χρονιά κατά την οποία ο πάπας Βενεδίκτος ΙΣΤ΄…θα βάλει λουκέτο στο μοναστήρι (θα αναφερθούμε παρακάτω) και η διαχείριση του κήπου/αμφιθεάτρου θα περάσει στην βασιλική.

Amphitheatrum Castrense

Το αμφιθέατρο Castrense είναι το δεύτερο ρωμαϊκό αμφιθέατρο που διατηρείται στην Ρώμη, μετά το Κολοσσαίο. Το όνομα προέρχεται από το castrum/παλάτι, ήταν δηλαδή το αμφιθέατρο των Ανακτόρων. Εδώ εκπαιδεύονταν και εκτελούσαν γυμνάσια στρατιώτες και πραιτωριανοί, προσφέροντας ταυτόχρονα θέαμα στην Αυλή.

Μοντέλο του αμφιθεάτρου, όπως εμφανίζονταν μετά την ενσωμάτωση στα τείχη

Το αμφιθέατρο σε γκραβούρα του 16ου αι.

Είχε ελλειπτικό σχήμα με άξονες μήκους 88Χ75 μ. Ανάμεσα σε αυτό και στο Κολοσσαίο υπάρχουν 200 χρόνια περίπου διαφορά, γεγονός που διαφαίνεται από το υλικό κατασκευής: Ενώ τo Κολοσσαίο είναι φτιαγμένο από τραβερτίνη, στην εποχή της κατασκευής του αμφιθεάτρου Castrense έχει ήδη αρχίσει να χρησιμοποιείται το τούβλο. Τούβλινοι είναι επίσης οι κίονες και τα διακοσμημένα κιονόκρανα. Γενικά, το συγκεκριμένο αμφιθέατρο παρουσίαζε αρκετά διακοσμητικά στοιχεία, άξια της θέσης του.

Αρχικά αποτελούνταν από 3 σειρές τόξων από τις οποίες διατηρείται μερικώς μόνο η πρώτη (18 τόξα σε σύνολο 48). Οι άλλες δυο σειρές κατεδαφίστηκαν στα μέσα του 16ου αιώνα επί Παύλου Δ΄, ανθρώπου που δεν του πολυάρεσαν τα αρχαία, και τα υλικά χρησιμοποιήθηκαν για την οικοδόμηση εκκλησιών και μοναστηριών. Στα μέσα του 17ου αιώνα κατεδαφίστηκαν και οι κερκίδες για την επαναχρησιμοποίηση των υλικών.

Κατά την διάρκεια ανασκαφών κάτω από την αρένα εντοπίστηκαν υπόγειοι διάδρομοι και αίθουσες με θολωτές οροφές.

Το ενσωματωμένο στα τείχη τμήμα του αμφιθεάτρου

Το ενσωματωμένο στα τείχη τμήμα του αμφιθεάτρου

Κοντινό πλάνο: Κατά την ενσωμάτωση στα τείχη γεμίστηκαν με τούβλα τα κενά των τοξοστοιχιών.

Κοντινό πλάνο: Κατά την ενσωμάτωση στα τείχη γεμίστηκαν με τούβλα τα κενά των τοξοστοιχιών.

Δίπλα στο αμφιθέατρο υπήρχε ο Ναός της Αφροδίτης και του Έρωτα, ναός που κατεδαφίστηκε γιατί ήταν παγανιστικός. Του αφαιρέθηκαν οι διακοσμήσεις του αετώματος, ενώ το άγαλμα της Αφροδίτης και του Έρωτα διατηρείται στα μουσεία του Βατικανού. Πάνω του οικοδομήθηκε ο ναός της Παναγίας της Καλής Βοηθείας, μια μικρή εκκλησία που χτίστηκε από τον Πάπα Σίξτο Δ’ το 1476.  Η παράδοση λέει ότι ο Σίξτος Δ’ μια μέρα βρήκε καταφύγιο κάτω από ένα εικονοστάσιο της Παναγίας που βρίσκονταν εκεί, ενώ μαίνονταν μια καταιγίδα. Επικαλέστηκε τη βοήθεια Της και όταν η μανιώδης βροχή σταμάτησε και ο πάπας διέφυγε τον κίνδυνο, διέταξε να χτιστεί ένας ναός που θα φιλοξενούσε την εικόνα.  Έτσι, προς χάρη ενός ασήμαντου ναού καταστράφηκε ένας σημαντικός ρωμαϊκός.

Μετατροπή σε μοναστηριακό κήπο

Οι λόγοι για τους οποίους το αμφιθέατρο διασώθηκε έστω και μερικώς είναι δύο: Αρχικά, γιατί ενσωματώθηκε στα τείχη της πόλης και γιατί μετέπειτα μετατράπηκε σε μοναστηριακό κήπο, περιουσία της εκκλησίας που κανείς δεν μπορούσε να αγγίξει εκτός από τον Πάπα. Εδώ για αιώνες οι μοναχοί διατηρούσαν το κήπο που τους παρείχε διατροφή και φαρμακευτικά φυτά.
Αυτή η διαχείριση κράτησε μέχρι το 2010, όταν διάφορες φήμες άρχισαν να κυκλοφορούν, φτάνοντας μέχρι τα αυτιά του Βενεδίκτου ΙΣΤ’: Οι μοναχοί δεν αρκούντο στο να διατηρούν τον κήπο για τις ανάγκες τους αλλά…το είχαν ρίξει στο business με πώληση βιολογικών προϊόντων στο κοινό και με πώληση εξεζητημένων μελιών και σοκολατών ύστερα από παραγγελία. Όλα προϊόντα που…αγόραζαν από διπλανό κατάστημα. Αλλά αυτό ήταν το λιγότερο. Το μοναστήρι έχει γίνει υπερβολικά κοσμικό, ο ηγούμενος, πρώην στιλίστας, τελούσε ιδιωτικές ακολουθίες σε VIP που κατέφθαναν με λιμουζίνες (μεταξύ αυτών και η Madonna), ένα μέρος της μονής μετατράπηκε σε luxury hotel. Κατακρίθηκε επίσης γιατί παράγγειλε την επιβλητική καγγελόπορτα του κήπου στον Έλληνα καλλιτέχνη Γιάννη Κουνέλλη. Έτσι, ο Βενεδίκτος θα επέμβει ως ταύρος εις υαλοπωλείο, θα διαλύσει το ηλικίας 500 ετών μοναστήρι και θα μοιράσει τους μοναχούς σε όλα τα μοναστήρια του Αγ. Βερνάρδου στην Ιταλία.

Ο μοναστηριακός κήπος σήμερα.

Ο μοναστηριακός κήπος σήμερα.

Τμήμα του κήπου με τον τοίχο του αμφιθεάτρου.

Φαρμακευτικά φυτά

Η φιλοτεχνημένη καγγελόπορτα από τον Γιάννη Κουνέλλη

Η αναμνηστική πλάκα στα λατινικά.

Ύστερα από αυτή την επέμβαση ο κήπος θα περάσει στην διαχείριση της ενορίας και θα ανακαινιστεί πρόσφατα. Σήμερα παρουσιάζει μια γαλήνια εικόνα με φαρμακευτικά φυτά, δέντρα, διαδρόμους με αμπέλια.

Circus Varianus

Ο Βαριανός Ιππόδρομος παίρνει το όνομά του από τον αυτοκράτορα που τον κατασκεύασε, Ηλιογάβαλο, του οποίου το πραγματικό όνομα ήταν Βάριος Άβιτος Βασσιανός. Ο ιππόδρομος, αν και άγνωστος στους πολλούς, ήταν ο μακρύτερος της Ρώμης, πιο μακρύς και από το ίδιο το Circus Maximus, με μήκος πάνω από 600 μέτρα. Η χωρητικότητά του βέβαια ήταν πολύ μικρότερη, γύρω στις 30.000 θεατές, γιατί ήταν προορισμένος για το παλάτι. Θα χρησιμοποιηθεί μέχρι την εποχή της κατασκευής των Αυρηλιανών Τειχών, τα οποία θα τον κόψουν στα δύο, αφήνοντας 1/5 περίπου του ιπποδρόμου εντός της περιβόλου.

Τμήμα χάρτη του 1561. Από τα αριστερά διακρίνεται ένας ναός της Αφροδίτης που ακόμη δεν έχει βρεθεί (Τ.Veneris), η βασιλική του Τίμιου Σταυρού, το αμφιθέατρο και ο ιππόδρομος. Στο κάτω τμήμα σημειώνεται το σύμπλεγμα του Λατερανού.

Τμήμα χάρτη του 1561. Από τα αριστερά διακρίνεται ένας ναός της Αφροδίτης που ακόμη δεν έχει βρεθεί (Τ.Veneris), η βασιλική του Τίμιου Σταυρού, το αμφιθέατρο και ο ιππόδρομος. Στο κάτω τμήμα σημειώνεται το σύμπλεγμα του Λατερανού.

Ο Ηλιογάβαλος, λάτρης του θεού Βαλ, θα βασιλέψει μόνο 4 χρόνια πριν δολοφονηθεί, αλλά θα προλάβει να παντρευτεί συνολικά με 5 γυναίκες και δύο…άντρες, συμπεριλαμβανομένου και του ηνίοχού του.

Σκίτσα του 16ου αιώνα απεικονίζουν τον ιππόδρομο μαζί με τον οβελίσκο που στόλιζε τον εύριπο, το κεντρικό διαχωριστικό τμήμα του ιπποδρόμου. Αυτή η συνήθεια, δηλαδή η τοποθέτηση οβελίσκων στους ιπποδρόμους ξεκίνησε επί Αυγούστου, το 10 π.Χ. Ο οβελίσκος του συγκεκριμένου ιπποδρόμου θα ριχτεί και θα τεμαχιστεί από τους Γότθους του Τοτίλα το 547 μ.Χ. Τα υπολείμματα του ιπποδρόμου και ο οβελίσκος ήταν ακόμα ορατά μέχρι τον 16° αιώνα, αλλά θάφτηκαν με τον χρόνο, η περιοχή οικοδομήθηκε και ορισμένοι αρχαιολόγοι του 19ου αιώνα έφτασαν σε σημείο να αμφισβητούν την ύπαρξή του. Το 1922 έγιναν οι πρώτες ανακαλύψεις, το 1937 ανακαλύφθηκε τμήμα του πετάλου ενώ συστηματικές ανασκαφές έγιναν την δεκαετία του ΄50 και ΄60.

Tα θεμέλια ενός τμήματος των κερκίδων, μοναδικό ορατό στοιχείο του ιπποδρόμου

Tα θεμέλια ενός τμήματος των κερκίδων, μοναδικό ορατό στοιχείο του ιπποδρόμου

Οβελίσκος του Pincio.

Οβελίσκος του Pincio.

Ο οβελίσκος έχει μια περίεργη ιστορία: ανακαλύφθηκε το 1570 από δύο αδέλφια που είχαν έναν αμπελώνα στο σημείο που κείτονταν, τα οποία δοκίμασαν, ανεπιτυχώς, να τον στήσουν όρθιο. Το 1633 θα αγοραστεί από τον καρδινάλιο Μπαρμπερίνι και θα μεταφερθεί στο ομώνυμο μέγαρο του, που βρίσκεται σήμερα το γνωστό μουσείο, για να στηθεί στον κήπο. Αλλά και αυτό το σχέδιο απέτυχε. Στην συνέχεια θα μεταφερθεί στο Βατικανό για να τοποθετηθεί στην αυλή στην οποία βρίσκεται σήμερα η γιγαντιαία κουκουνάρα (Pigna), θα γίνει αντικείμενο ακόμη άλλων σχεδίων, μέχρι που το 1822 θα τοποθετηθεί οριστικά εκεί που βρίσκεται σήμερα, στο Pincio, πάνω από την piazza del Popolo.

Όταν στις αρχές του 19ου αιώνα βρέθηκε η Στήλη της Ροζέττας και αποκρυπτογραφήθηκε η ιερογλυφική γραφή, ο οβελίσκος διηγήθηκε την ιστορία του: είχε κατασκευαστεί από τον αυτοκράτορα Αδριανό εις τιμή και μνήμη του εραστή του Αντίνοου, ο οποίος είχε πεθάνει κάτω από μυστηριώδεις συνθήκες στον Νείλο. Οπότε μπορούμε να πούμε πως…ανακυκλώθηκε και την εποχή της κατασκευής του ιππόδρομου, παίρνοντας τον είτε από την έπαυλη του Αδριανού ή από κάποιο άλλο ταφικό μνημείο αφιερωμένο στον Αντίνοο.

Domus

Δυό λόγια για τα domus που βρίσκονται στην περιοχή των ανακτόρων:
Το πρώτο βρίσκεται κάτω από την σημερινή επιφάνεια του εδάφους και ανήκει στην αυτοκρατορική εποχή (2ος αι.). Πρόκειται για μια πολυτελή κατοικία της εποχής με ψηφιδωτά και τοίχους διακοσμημένους με τοιχογραφίες.

To τρικλίνιο της κατοικίας με τους τοίχους διακοσμημένους με τοιχογραφίες. Στο δάπεδο βρίσκεται ένα ασπρόμαυρο μωσαϊκό με σβάστικες, σταυρούς και αστέρια.

Ένας κεντρικός διάδρομος με μωσαϊκό από μάρματο. Στο βάθος σκαλοπάτια οδηγούν σε κάποιο άλλο χώρο που κλείστηκε με τοίχο σε μεταγενεστερη εποχή.

Λίγο μακρύτερα βρίσκονται οι λεγόμενες Κωνσταντίνειες Οικίες, κάνοντας αναφορά στην συγκεκριμένη εποχή. Πρόκειται για δύο οικίες με διάφορους χώρους, που εφάπτονται στα τείχη. Εδώ διέμεναν αξιωματούχοι των ανακτόρων. Χαρακτηρίζονται από τα ασπρόμαυρα ψηφιδωτά των δαπέδων, διαφορετικά από δωμάτιο σε δωμάτιο.

Εδώ τελειώνει η περιήγησή μας στον χώρο ανάμεσα από την Porta Maggiore και τον Ναό του Τιμίου Σταυρού στην Ιερουσαλήμ, στο αρχικό Spem Veterem και στο μετέπειτα Palatium Sessorianum. Περιοχή άγνωστη στο πλατύ κοινό γιατί βρίσκεται κυκλωμένη από λεωφόρους όπου συνήθως όλοι περνούν γρήγορα με το αυτοκίνητο, αλλά και γιατί δεν επιτρέπεται η είσοδος, καθώς ένα τμήμα ανήκει στην Εκκλησία, ένα άλλο είναι στρατιωτική περιοχή και ένα τελευταίο ανήκει στην δημοτική εταιρεία ύδρευσης. Εξακολουθεί βέβαια να είναι ένα από πιο ενδιαφέροντα αλλά και πιο ανεξερεύνητα σημεία της πόλης.

Το σύμπλεγμα του Sessorium βρίσκεται εδώ.

(Για τα κειμήλια που μπορεί να δει κανείς στην βασιλική του Τίμιου Σταυρού στην Ιερουσαλήμ, σχετική ανάρτηση εδώ).